سوگیه بیر تئاتر ددیلر هرکسه بیر رول وردیلر ان چتینین منه وردیلر سو سونرا اونوت ددیلر من رولومو اوینییامادیم سودیم اما اونوتامادیم.

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

دئدیم:ای غنچه دهن، کونلومو قان ائله میسن،
دئدی :بیجا یئره عشقیمده فغان ائیله میسنِ
دئدیم:انصاف ائله ، اینجیتمه منی ، عاشقینم ،
دئدی: گئت ، سیرّیمی دنیایا عیان ائیلمه میسن
دئدیم: آغلاتما منی سرو بویون شؤقنده،
دئدی: گوز یاشی بیهوده روان ائیلمه میسن:
دئدیم: آخیر، گوزلیم، باخ وبهاریم سن سن،
دئدی: سن عؤمرونو حسرتله خزان ائیله میسن.
دئدیم: آز چکمه میشم گوزلرینین حسرتینی،
دئدی: اؤز کؤنلونو یئرسیز نیگران ائیله میسن.
دئدیم: عشقینده اسیرم، منه بس خئییری نه دیر؟
دئدی: اولده بو سودادا زیان ائیلمه میسن.
دئدیم: عشق آتشی نئیلر منه، قورغان دئیلم
دئدی: بیچاره، یانارسان، نه گمان ائیله میسن؟
دئدیم:ای گول، من ازلدن ده گوزل عاشیقییم،
دئدی: سن رحونوعشق ایله جاوام ائیله میسن.
دئدیم:هر گون سحر کویوندا دولانماقدیر ایشیم،
دئدی: واحد،نه گوزل یئرده مکان ائیله میسن.

من اورک سندن صورا بیر اوزگه یاره وئرمرم
قلبیمی من آیری یاره اولسا چاره وئرمرم
وار جمالونده گوزلّیک آیه سی ای سئوگولیم
سن کیمی ایستکلینی مین گول عُذاره وئرمرم

::

سن اغلاسان گولوم منسیز…اینان منده گولمم سنسیز…گولک بیرلیک اولاخ غمسیز…نه سن منسیز نه من سنسیز

…::: بقیه اس ام اس های  آذری جدید فوق العاده زیبا خرداد ۹۲ در ادامه مطلب :::…

قوربان اولوم من او شیرین دیللره//اوزاخ دوشدوق حسرت اولدخ ایللره//سحراقشام یالوارارام یللره//منن سلام یتیرسینن سنین کیمی گولللره

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

تاپیشیردیم گوزومـــه هــر گوزله باخمیاجــاخ
گوزومون یاشـــیدا بیــر آیری کسـه آخمیجاخ
گوزلورم ســن گلسن جانیمی قربان ائلیــیم
اومودوم وار او منی مفته سینه ساتمیــاجاخ

.

اس ام اس آذری

.

گل گولوم رحم ائله سن قلبیمی هیجران یارالار
آیریلیق آتشینه یار بو کونول گونده یانار
عشقیمیز سالدی منی باخ نه یامان گونلره یار
اولموشام بیر دلی کی فیکری ائله سنده قالار
اوره ییم بیر تیکه دیر گول اوزونه نازلی نیگار
ائله سنسیزله میشم من کی گؤزومدن سئل آخار
بو کونول آیریلا بیلمز چون کی عشقینده یاشار
سن کی گئتدین گونو گوندن منه دونیا دارالار
هامیسین قوی کینارا بونلارین ای وارلی باهار
حسرتیندیر کی منیم اینجه جانیمدانجان آلار
نه اولار ای اولو تانری اولاسان معجزه کار
یوخ اولا غملی سبب کی یاری مندن آرالار

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

عومور گئچیر من یوخودا قالمیشام
هامی گئدی، من دالییا قالمیـشام
یولوم ندیر، سوزوم ندیر بیلمیرم
من نه یازیق نه آوارا قالمیـــشام
مکتب کیتاب ندیر بوراخدیم من بیر یانا
سوزوم چوخدو یازا یازا قالمیشام
هره بیر ایش اوجو توتوب دونیادا
من ایشسیزم من هاوادا قالمیـــشام
صاباح اولسون دییرم هر گئجه من یاتاندا
بویون صاباح من صاباحا قالمیشام
اوغورلودو ایش دالیجا گئدنلر
سن گئتمی سن! کی بو حالا قالمیشام

.

اس ام اس آذری

.

گینه سن نن دانیشدیم دولدی بوغملی گوزلریم
سسیمی اشیتمدین قالدی اورک ده سوزلریم
اله بیر سن نن سورا دونیادان ال اوزمه لی ا م
نجه سن سیز لیقه من حسرتیله دوزمه لی ام
منی پروانه تکین گونده دولاندر باشیوا
گورمویوم آغلیاسان !! قوربان اولوم گوز یاشیوا

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

سن گوزللر گوزلیندن ده گوزل سن گوزلیم
بو گوزللیک ده ، آغیزلاردا مَثَل سن گوزلیم
بو آجی دونیادا سن تکجه شیرین بیر مزه سن
قوی کی من ساده دییم دادلی عسل سن گوزلیم

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

منتظر قالدی گوزوم محفیله یاریم گله جک
بئله مدهوش ائلین مست و خماریم گله جک
نئچه گوندور کی گئجه صبحه قدر یاتمامیشام
گوزلریم یول لاری من نازلی نگاریم گله جک

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

آیریلیق آتشینه یار بو کونول گونده یانار
عشقیمیز سالدی منی باخ نه یامان گونلره یار

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

ســنه دیـوانه الــوپ داش یماغین لــــذتی وار
کوچه لر گوشه سینه یاتماغینین لـــــذتی وار
سحر آخشام یولووا گوز تیکیلیب سن گئلسن
سنین عشقین ده اولوب قالماغینین لذتی وار

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

سنین گوزل لیینین مبتلاسی یام گوزلیم
او قارا گوزلرینین جان فداسی یام گوزلیم
بلالی عاشیقینم باخما غیریلر سوزونه
محبت عالمیینین بینواسی یام گوزلیم

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

گوللریمیز سارالماسین سولماسین / اوره ک لره دردوکدر دولماسین / بوندان بئله آیریلیقا دوزمه رم / سن اولماسون ایکی دونیا اولماسین

.

اس ام اس آذری

.

دوت الیمدن تا ایاقوندن ئوپوم ای خوش لقا
گوزلریم چوخ با وفادی آبشاره وئرمرم
حُسنوه واردورخیالیم جانیمی قربان ائدم
من ایاقون توپراقین هئچ بیرعیاره وئرمرم

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

چوخ گوزه للر.گوردوم .آختاردیم بوتون دونیانی من
تاپمادیم . عالمده اوز.کونلوم . سئون جانانی من
بی نوا پروانه لر تک .یئتمه دیم مقصود یمه
عشق سوداسیله .یاندیردیم .بو شیرین جانی من
نازنین آهو باخیشلی .چوخ پری لرگورمو شم
سئومه دیم.اوزسئوگیلیمدن باشقابیرجیرانی من

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

دوشوب عشقین باشیما ، ای سنه قوربان گؤزلیم گول جمالیندی فقط ، دردیمه درمان گؤزلیم یوخو گلمیرگوزومه ، صوبحه قدر من اویاغام هارداسان ؟ آختاریرام من سنی حیران گؤزلیم

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

ای پریشانلیغا عاشق اورگیم ” اوتلاناسان اوز ایاقینلا گلیب سالدیغین اوتدا یاناسان شوقه گلدین گینه زنجیره غمه باغلاناسان نئچه مدتدی غمیندن گئجه لر یاتمامیشام گل آز آغلات منی” من هئچ کیمی آغلاتمامیشام

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

گینه قلبیم دارﯾﺧر – غملر الینن گینه یار کسوب – سوز لر الینن دها گلمیر نفسیم – بو یارین الینن امان امان بو سوزباز الینن

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

مجنون کیمی کئشگه عشقیدن آزییدیم/فرهاد اولوب داغ داشلاری قازیدیم
عاشقیدیم قویمادیلار ناز چکم /نقاش اولوب دفتریمه ساز چکم

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

.

کاش سورمه اولیدم چکیلیدم گؤزووه
گوزوون یاشی اولیدم سوزولِیدم اؤزووه
گِجنین نصفیدی یا رب یوخو گلمور گؤزومه
بونه عالمدی خدایا ؟ دیورم اؤز اؤزومه

.

اس ام اس آذری

.

ای فلک یاخچی منی درده گرفتار الدون
وسط دایرده نقطه ی پرگار الدون
گوریم ای چرخ فلک نظم و نظامون پوزیلا
نیه پس تهجه منی درده گرفتار الدون

.

اس ام اس ترکی , اس ام اس آذری , اس ام اس تیر , اس ام اس ترکی باحال

پیامک ترکی تبریک سال نو

ای گول سنی دنیایه مقابل توتارام,دنیا منیم اولسا سنه خاطر ساتارام

اگه دنیا مال من باشه به خاطر تو می فروشم گلم

.

.

.

اولموش گوزلیم ماه رخون ایه برابر مستانه گوزون نر گس شهلایه برابر دنیانی من ورسله سنسیز نیه لازیم هربیر باخیشین هر ایکی دنیایه برابر

زیبای من شده اون صورتت همانند ماه و چشم های مستت مثل گل نرگس این دنیارو به من بدهند بدون تو برام بی ارزش هر یک نگاه تو برای من با دو دنیا برابره

.

.

.

گزلیم گزلریم رحم ایله اغلاتما منی عشقیمین قدرینی بیل ایریسینا ساتما منی من سن جان دمیشم باقریمی گان ایلمیشم بو قریبانلرین محملین ساتما منی

خوشگلم به چشمام رحم کن گریه ننداز منو قدر عشقمو بدون به دیگری نفروش منو من به تو جان گفتم قلبم و خون کردم به محفل این قریبه ها نفروش منو

.

.

.

اورییمله باجارمرام او گزلره ویریلمیشام

لیل سو کیمی آخیب گلیب چاتیب سنده دورولمشام

آتما منی زمان چاشیب بو دونیادان یورولمیشام

با دلم راه نمیام عاشق اون چشات شدم

مثل آب گل آلود رسیدم به تو تمیز شدم

منو فراموشم نکن زمونه خیلی بده از این دنیا دیگه سیر شدم

.

.

.

یوللار دووماندیر گوزدن اووزاقلاشما…………..

مفهوم: جاده های زندگی مه الود است ازدیدگانم دورنشوی

.

.

.

اللریوی ور الییم /گوزلریوی تیک گوزوما/سن کیمین دونیانی ورمرم بیریسینا

دستانت را به من بده/نگاهت را به نگاهم گره بزن/جای دنیایی چون تورادرقلبم کسی نمیگیرید

.

.

.

ایستیرم گوزلروین نقشینی تصویره چکم/نیلییم سنسیزعزیزیم گنه دنیاداتکم/ سن منیم نازلی گولومسن گوزلیم دردین آلیم/اوزون انصاف اله سنسیزنجه دنیاده قالیم

.

.

.

بیچاره گوزوم هر گجه سنسیز باخار آغلار /صبحه کمین اولدوزلاری بیر بیر سایار آغلار /سن آیرلیقی خوشلادون آما گجه گوندوز دفترده قلم شرح فراقون یازار آقلار

.

.

.

گزلیم گزلریم رحم ال اقلاتما منی عشقیمی بیل ایریسینا ساتما منی من سن جان دمیشم باقریمی گان المیشم بو قریبلرین محفلین ساتما منیگزلیم

.

.

.

دارخدم دار فرقتدن اجل قوربانووم تز گل

اوولوم شیرین دی شربتدن اجل قوربانووم تز گل

نگاریم پیش چشمیمده گدیب اغیاره یار اولدی

جهنم خوشدی جنتدن اجل قوربانووم تز گل

.

.

.

انا زحمتین

اتا نصیحتین

باجی نعمتین

قرداش صداقتین

اهل طائفه شرافتین

دوستون حرمت ساخلیان انسانین قاداسین الیم

.

.

.

چیچه گیم سارالسا یارپاقیم سولسا ابدی سولمیان بهاریم سن سن

حسرتدن جان اویم ویرانه قالسا بولبوله ناز اه دن گولزاریم سن سن

.

.

.

داغ باشیندا اکین اولماز

اکین اولسا بیچین اولماز

دنیادا مین گوزل اولسا

بیری سنین تکین اولماز

.

.

.

چمن قورور داش قالار

گوز یومولار یاش قالار

هامی گلیب گئدندی

یولداشا یولداش قالار

.

.

.

دوشنده لب لرین یاده

الیمده آغلاییر باده

حرام اولسون منه باده

شرابی ایچمرم دوست سیز

جهنم مسکنیم اولسا

بهشته گئدمرم دوست سیز

.

.

.

یارین بویون قوجاخ لادیم یار آغلادی من آغلادیم

یغشدی قونشولار بوتون جار آغلادی من آغلادیم

دردیمی من دئدیم تارا سیملر اولدی پارا پارا

سیزیلدادی بالا بالاتار آغلادی من آغلادیم

دئدیم کی حق منیم کی دی باشیمی چکدیلر دارا

کنف کسنده بوینومی دار آغلادی من آغلادیم

.

.

.

ادرم هرگئجه حسرتله خیالین گوزلیم آیا باخدیقجا دوشر یاده جمالین گوزلیم دونیا بش گوندی گولیم سالما نظردن بیزی سن یوخلا هردمده بیری اولسامجالین گوزلیم

.

.

.

کاغاذن آغنا باخ/ سینمین داغنا باخ / گیلون منی ایستس / محبت داغنا باخ

.

.

.

جانم سوزوم هرسوزوم / سن سیز نج من دوزوم / جانم گوزوم ایمانم / سن سیز نج دولانم

عکس هایی از اندک افرادی ترک که تونستم گیر بیارم رو برای نمایش گذاشتم

هون های ترک و آتیلا- حکمرانان جهان

 تاریخ تولد نامعلوم - تاریخ فوت 453 میلادی

 هیچ سند دست اولی از اشخاصی که موفق به دیدار آتیلا شدند وجود ندارد که چهره و سیمای ظاهری آتیلا را نشان دهد اما احتمالا یک سند دست دوم که توسط جوردان تهیه شده وجود دارد. جوردان براساس نوشته های پریسکاس که به شرح سیمای مردم شرق پرداخته است توضیحاتی در خصوص سیمای آتیلا داده است که نمی تواند به عنوان یک سند تاریخی مورد استناد قرار گیرد. جوردان در خصوص مشخصات ظاهری او می نویسد:

در خصوص ریشه و معانی نام آتیلا نیز اختلاف نظر وجود دارد. عده ای اعتقاد دارند این نام یک نام کلی برای فرامانروایان ترک در زبان ترکی بوده است و عده ای اعتقاد دارند آتیلا نام ترکی دانوب در میان اقوام بلغار بوده است. مانشن هالفن اعتقاد دارد که این لغت یک لغت در زبان مردم شرق آلمان بوده و از یک لغت ترکی ریشه گرفته است. بر این اساس آتیلا از لغت گوتیک (گوت ها دسته ای از اقوام بربر بودند که به امپراطوری روم حمله کردند اما فرهنگ رومی را پذیرفتند) آتا به معنای پدر که با پسوند تصغیر یلا معنی پدر کوچک را می رساند، آمده است. بسیاری این دلالت را نپذیرفته و آن را رد می کنند. همچنین محققین اعتقاد دارند آتیلا یک نام رایج برای شاهزادگان و اشراف قبیله هون نمیباشد. عده ای اعتقاد دارند این یک نام در زبان هون و در لباس زبان آلمانی میباشد. عده ای نیز  ریشه این لغت را به لغت ترکی آتلیگ ارجاع می دهند که به معنی مشهور است. نام آتیلا در زبان های امروزی به اشکال مختلف بیان می شود. برای مثال در زبان مجارستانی این نام به دو شکل اتلی و اتل و در زبان آلمانی اتزل و در زبان ترکی آتیلا بیان می شود.

 اقوام هون

گستره امپراطوری هون

 اقوام هون یکی از گروه های چادر نشین اوراسیا بودند که در شرق ولگا می زیستند. در سال 370 میلادی این اقوام به اروپا مهاجرت کردند و در آنجا یک قلمرو وسیع را تشکیل دادند. تاکتیک نظامی اصلی آنان تیراندازی  با  کمان  از  پشت اسب و  پرتاب زوبین بود. آنان  احتمالا  از  نسل اقوام  زیونگنو (XIONGNU) بودند که در حدود 300 سال قبل در مناطق شمالی چین می زیستند و احتمالا اولین قوم از اقوام ترک تبار بودند که در منطقه اوراسیا پراکنده شدند و بسط یافتند. زبان اصلی هون ها برای قرن ها موضوع بحث و تحقیق بوده است. براساس یکی از تئوریها آنها به زبان ترکی صحبت می کردند که احتمالا دارای قرابت نزدیکی با زبان امروزی چوواش ((CHUVASH )چوواش ها مردمی هستند که از منطقه ولگا تا به سیبری بسط یافته اند و نژادی از اقوام ترک تبار میباشند) بوده است. یکی از محققین نیز این زبان را دارای قرابت نزدیکی با زبان ینیسییان (YENISEIAN ینسسییان زبانی است که امروزه در محدوده مرکزی سیبری تکلم می شود)  می داند.

 به قدرت رسیدن آتیلا   

 زمانی که در سال 434 میلادی روگیلا  (RUGILA) درگذشت  دو  برادرزاده  او که فرزندان موندزوک (MUNDZUK) بودند، به نام های آتیلا و بلدا (BELDA  ) کنترل قدرت را در میان قبیله هون به عهده گرفتند. (بعضی از متون تاریخی نام بلدا را بودا نیز ثبت نموده اند). زمانی که این دو برادر ریاست  اقوام  هون را  برعهده  گرفتند،  قوم  هون  با  امپراطور  روم   شرقی  به  نام  تئودوسیوس  دوم (THEODOSIUS II) وارد مذاکره شد تا تعدادی از سران قوم هون را که احتمالا به دلیل مخالفت با ریاست این دو برادر بر قوم هون، به روم شرقی پناهنده شده بودند را به آنان تحویل دهد. زمانی که این خواست آنان توسط امپراطور روم شرقی اجابت نشد آنان تصمیم به جنگ گرفتند. سال بعد آتیلا و بلدا ارتش خود را به جنگ با ارتش امپراطور روم  شرقی  هدایت کردند  و  در  نبردی که در منطقه مارگوس (POZAREVAC کنونی واقع در صربستان امروزی) رخ داد، لژیون روم از ارتش هون شکست خورد و متعاقب آن در یک مذاکره که براساس سنت هون ها بر پشت اسب انجام شد نمایندگان امپراطوری روم شرقی نه تنها قبول کردند که پناهندگان هون را به دو برادر (آتیلا و بلدا) تحویل  دهند بلکه پذیرفتند تا معادل 115 کیلو گرم طلا نیز به عنوان غرامت به هون ها بپردازند. همچنین روم شرقی پذیرفت تا درهای تجارتی خود را بر روی بازرگانان هون باز کند و به ازای هر اسیر رومی مبلغ 8 سولیدی (SOLIDI) به هون ها پرداخت نماید.

 آتیلا با این قرار داد موافقت نمود و دستور داد تا افرادش چادرهای خود را برچیدند تا به وطن خود در دشت های مجارستان بازگردند اما تئودوسیوس از این فرصت استفاده کرد و به تقویت دیوارهای شهر کنستانتینوپل (قسطنطنیه استانبول امروزی) پایتخت خود اقدام کرد. به این منظور او دستور داد تا ابتدا دیوار دفاعی در سمت دریا را بنا نمایند و سپس یک دیوار دفاعی در ساحل دانوب احداث نمود. آتیلا برای چند سال در خارج از قلمرو امپراطوری روم شرقی باقی ماند و سپس در زمان یزدگرد دوم به قلمرو امپراطوری ساسانی در ایران امروزی حمله کرد اما ارتش او در ارمنستان امروزی از ارتش ساسانیان به سختی شکست خورد. او متوجه شد در این قسمت با توفیق مواجه نخواهد شد بنابراین مجددا توجه خود را به امپراطوری روم شرقی معطوف نمود.

 در سال 440 میلادی آتیلا و بلدا یکبار دیگر به ارزیابی قوای امپراطوری روم شرقی در مرزهای آن کشور پرداختند و به بازاری که براساس معاهده طرفین در ساحل شمالی دانوب تشکیل شده بود حمله کردند و بازرگانان آن را مورد حمله قرار دادند. آنها سپس ارتش خود را از دانوب عبور داده  و شهرهای ایلریسوم (ILLYRICUM) و قلعه هائی به نام ویمیناسیوم (VIMINACIUM) و موئسیا (MOESIA)  که بر کرانه رودخانه دانوب ساخته شده بود را تخریب کردند. آتیلا در منطقه مارگوس پیشنهاد کردند که رومی ها یک اسقف را به اردوی او روانه کنند تا این اسقف دارائی های او را نگاهداری نماید و آتیلا او را مورد تکریم قرار دهد. زمانی که رومی ها درباره اعزام اسقف به نزد آتیلا مشغول بحث و جدل بودند، اسقف شهر به صورت پنهانی به نزد آتیلا رفت و اسرار نظامی شهر را برای آتیلا فاش نمود. از سوی دیگر همزمان با حمله آتیلا به شهرهای کناره رودخانه دانوب، اقوام وندال نیز به پایتخت مستعمرات رومی ها در آفریقا موسوم به کارتاژ حمله کردند و آن را تصرف نمودند. کارتاژ یک ایالت ثروتمند و منبع آذوقه امپراطوری روم محسوب میشد. همزمان با این وقایع یزدگرد دوم امپراطور ساسانی در سال 441 میلادی به ارمنستان حمله کرد. رومی ها که برای دفع وندال ها به نیروی نظامی خود احتیاج داشتند به سرعت ارتش خود را از شبه جزیره بالکان تخلیه کردند تا به مقابله وندال ها در افریقا بروند. این مسئله موجب شد راه برای تهاجمات آتیلا در بالکان هموار شود.

 در سال 441 ارتش هون تحت رهبری آتیلا به بالکان حمله کرد. در این تهاجمات شهرهای ایلریسیوم و سینگیدونوم که نام امروزی آن بلگراد است و سیرنیوم غارت و تخریب شد. در سال 442 تئودوسیوس ارتش خود را از سیسیلی (جزیره ای در جنوب ایتالیا) فراخواند و دستور داد تا برای مقابله با هون ها سکه های جدیدی ضرب گردد. او اعتقاد داشت که می تواند آتیلا را شکست دهد بنابراین خواسته های آتیلا را رد نمود. آتیلا نیز در سال 443 میلادی این رد تقاضاهایش را با لشگرکشی به شهر های کناره دانوب پاسخ داد. ارتش او با تجهیزات نوینی مانند دژکوب و برج های متحرک که به دست آورده بود به مرکز نظامی راتییارا (RATIARA) و شهر نیسوس که امروزه نیس خوانده می شود حمله کرد و آنها را محاصره نمود. آتیلا در مسیر پیش روی خود در کرانه رودخانه نیسوا، شهر های سردیکا و فیلیپوپولیس و آرکادیوپولیس را تصرف کرد. آتیلا سپس در مسیر تهاجم خود به سوی پایتخت روم شرقی موفق شد یک ارتش رومی را در خارج شهر شکست دهد اما در قسمت شرقی کنستانتینوپولیس با دیوار دفاعی دوبله ای مواجه شد که از شهر محافظت می کرد. آتیلا موفق شد ارتش دیگری از رومیان را در گالیپولیس که امروزه گالیپولی خوانده می شود شکست دهد. تئودوسیوس که نیروی نظامی خود را از دست داده بود راضی به قبول شکست شد و نمایندگانی را با اختیارات تام به نزد آتیلا و بلدا فرستاد و درخواست صلح نمود. شرایط صلح از شرایط قبلی سخت تر تعیین شد. براساس این قرار داد امپراطور موافقت نمود تا 2 هزار کیلو طلا به عنوان غرامت و سالانه مقدار 700 کیلو طلا به عنوان باج و 12 سولیدی برای آزادی هر اسیر رومی بپردازد.

 این قرار داد برای چند سال از حمله اقوام هون به امپراطوری روم شرقی ممانعت نمود و این قوم را در قلمرو خودشان ابقا کرد. پس از صرف نظر هون ها از حمله به بیزانتیوم که احتمالا در سال 445 بوده باشد، بلدا درگذشت و آتیلا تبدیل به تنها حاکم این قوم شد.

 در سال 447 میلادی آتیلا مجددا به سوی جنوب و به قلمرو امپراطوری روم شرقی لشگر کشید و به موئسیا حمله کرد. ارتش امپراطوری روم شرقی تحت فرماندهی یک ژنرال گوت (گوتها دسته ای از اقوام بربر بودند که از شرق وارد قلمرو امپراطوری روم شرقی شده و بعدها در ارتش امپراطوری روم شرقی به مناصب بالائی دست یافتند) به نام آرنگیسکلوس به مقابله با ارتش آتیلا رفت و در نبرد یوتوس از آتیلا شکست خورد اما تلفات سنگینی متحمل نشد. ارتش آتیلا بدون هیچگونه مقاومتی در بالکان به پیش روی خود ادامه داد و تا ترموپیل در یونان امروزی پیش رفت. کنستانتینوپلیس (قسطنطنیه یا استامبول امروزی) پایتخت روم شرقی به توسط زنو فرمانده  ارتش روم شرقی از حمله در امان ماند و دیوارهای مستحکم آن به واسطه مداخلات کنستانتینیوس که برای ساخت مجدد دیوار شهر پس از آسیبی که به دلیل زلزله بر آن وارد شده بود، نیز یکی از دلایل عدم کامیابی آتیلا بود. این دیوار جدید شامل یک سلسله استحکامات و قلعه هائی بود که شهر را از حمله مصون می داشت.

 آتیلا که با ارتش هون  در تراس (واقع در بلغارستان امروزی) قرار داشت بیش از 100 شهر را تصرف کرد و شهر کنستانتینوپولیس را در معرض خطر قرار داد. او به همراه ارتش خود بسیاری را کشتند بگونه ای که تعداد کشته شدگان قابل شمارش نبود. ارتش تحت فرماندهی او کلیسا ها را غارت و کشیشان و راهبه ها را به تعداد زیاد به اسارت  گرفتند.

 حمله به غرب

 در سال 450 میلادی آتیلا اعلام کرد که قصد  دارد به همراه امپراطور روم غربی والنتینیان سوم به پادشاهی ویزیگوتها در تولوز حمله کند (پادشاهی ویزیگوت ها توسط دسته ای از اقوام بربر گوت در اسپانیا و جنوب فرانسه تشکیل شده بود). امپراطور روم غربی در سال 433 میلادی  یکی از ژنرالهای خود به نام فلاویوس آئتیوس (FLAVIUS AETIUS) را برای مدتی به عنوان سفیر به نزد آتیلا فرستاده بود و آتیلا و آئتیوس دوستی پایداری را با یکدیگر تجربه کرده بودند. ارتش هون به کمک ارتش روم غربی شتافت و نیروی مشترک هون و روم موفق شدند گوت ها را شکست دهند.

 هونوریا (HONORIA) خواهر والنتینیان امپراطور روم که تصمیم داشت با یکی از اعضای سنای روم ازدواج کند (و احتمالا این ازدواج با مخالفت امپراطور مواجه شده بود) بصورت پنهانی حلقه نامزدی خود را به همراه یک پیام برای آتیلا فرستاد و از او درخواست ازدواج نمود. آتیلا از ارسال این حلقه دچار سوء تفاهم شد و تصور نمود هونوریا قصد دارد با او ازدواج کند و تصمیم گرفت نیمی از سرزمینهای امپراطوری روم غربی را به عنوان جهیزیه هونوریا مطالبه نماید. زمانی که امپراطور از نیت هونوریا مطلع شد فقط التماس های مادرش گالا پلاسیدیا باعث شد تا او از کشتن هونوریا صرف نظر کند و وی را تبعید نماید. امپراطور نامه ای برای آتیلا نوشت و در آن به شدت با این ازدواج مخالفت کرد. آتیلا نیز پیکی به نزد امپراطور فرستاد و اعلام کرد که هونوریا بی گناه است.

 زمانی که حاکم اقوام فرانک درگذشت آتیلا تلاش نمود تا در تعیین جانشین فرانک ها دخالت کند. او اعلام کرد که از جانشینی پسر بزرگتر حاکم فرانک ها پشتیبانی می کند اما آئتیوس سردار رومی که قبلا مدتی در اردوی آتیلا به سر برده بود از جانشینی پسر جوانتر حمایت کرد. آتیلا تصمیم به جنگ گرفت و برای اینمنظور  دستور داد  تا  اتحادی  از  قبایل  بربر  ساکن  اروپا  تشکیل  شود. این  اقوام  شامل  واسال ها (VASSAL)، گپید ها (GEPID) اوستروگوت ها (OSTROGOTH)، روگیان ها (RUGIAN)، بورگوندی ها (BURGUNDIAN)، آلان ها (ALAN)، و.... بود. او در سال 451 میلادی ارتش خود را برای جنگ با امپراطوری روم غربی و حمله به سرزمین گل (کشور فرانسه امروزی) حرکت داد و وارد سرزمین بلژیک امروزی شد. براساس نوشته های جوردان ارتش او نیم میلیون نفر بود (البته این رقم از نظر تاریخ نگاران اغراق آمیز می نماید). جی بی بوری (J.B. BURY) اعتقاد دارد هدف آتیلا از این لشگر کشی گسترش قلمرو حکومتش تا کرانه های اقیانوس اطلس بوده است.

 آتیلا در روز 7 آوریل 451 میلادی شهر متز را تصرف کرد و سپس به شهرهای ریمس و سرواتوس و تونگرن و ترویس حمله کرد اما لوپوس اسقف شهر ترویس موفق شد پس از دیدار با آتیلا شهر را از کشتار نجات دهد. در این زمان ارتش روم تحت فرماندهی آئتیوس با همراهی فرانک ها و تئودوریک پادشاه ویزیگوت ها به اورلئان حرکت کرد و راه تدارکاتی آتیلا را قطع نمود . در نبردی که در نزدیکی شهر شالونزان شامپین در گرفت ارتش متحد فرانک ها و رومی ها به پیروزی دست یافت.

 در این نبرد تئودوریک اول کشته شد و آئتیوس نیز نتوانست از شکست هون ها بهترین بهره برداری را بنماید زیرا ارتش هون دچار شکست و فرار شده بود و این بهترین فرصت برای او بود تا آتیلا را با شکست قطعی مواجه نماید اما آئتیوس بگونه دیگری می اندیشید. از نظر او پادشاه ویزیگوت ها کشته شده بود و آتیلا شکست خورده بود و رومیان پیروز شده بودند.

 حمله به ایتالیا و مرگ آتیلا

 آتیلا در سال 452 به بهانه ازدواج با هونوریا به ایتالیا حمله کرد. در این حملات شهر ونیز در معرض تهاجم آتیلا قرار گرفت و مردم این شهر به جزیره ونتیان لاگون که در نزدیکی شهر قرار داشت فرار کردند. افراد آتیلا همچنین تمام مردم شهر آکوئیلیا را از شهرشان اخراج کرد. افراد قلعه شهر از فراز قلعه مستقر بر تپه مشرف بر آن شاهد اخراج دسته جمعی مردم و آتش زده شدن شهر بودند. توقف آتیلا در پشت دروازه شهر آکوئیلیا موجب شد تا شهر یودین بتواند استحکامات خود را تقویت کند و ژنرال ایتالیائی آئتیوس نیز با قوای اندک خود نیروهای آتیلا را به ستوه آورد. زمانی که ارتش آتیلا به رودخانه پو رسید پیشروی آن به دلیل قحطی و بیماری متوقف شد. امپراطور والنتینیان سوم سه نماینده به نام های گنادیوس آونیوس و تریگتیوس و اسقف شهر روم  لئوی اول که بعدها به مقام اولین پاپ ایتالیا رسید را به نزد آتیلا فرستاد. براساس نوشته های پراسپر آکوئیتاین زمانی که پاپ به آتیلا گفت حمله به روم سرانجامی شوم به همراه خواهد داشت و آلاریک رهبر قوم ویزگوت ها پس از فتح روم بلافاصله درگذشت، آتیلا از حمله به روم صرف نظر کرد. از دیگر سو قحطی و نیز خبر نزدیک شدن یک لشگر از نیروهای روم شرقی تحت فرماندهی آئتیوس از دره دانوب که به پشت سر آتیلا حمله می کرد، او را مجبور به ترک ایتالیا نمود.

آتیلا به سرزمین خود بازگشت و تصمیم گرفت تا سال بعد به کنستانتینوپولیس پایتخت روم شرقی حمله کند اما در اوایل سال 453 میلادی درگذشت.

 دلایل مرگ آتیلا را خونریزی داخلی و ابتلا به بیماری واگیردار در جریان لشگرکشی به ایتالیا نوشته اند اما یک مورخ رومی به نام کنت مارسلینیوس نوشته است که آتیلا رهبر قوم هون با شمشیر و به دست همسر خود کشته شد. در اشعار ادای که یک منظومه اسکاندیناوی از اشعار حماسی شمال اروپا است ادعا شده است که آتیلا به دست همسر خود گودرون کشته شده است. همچنین پریسکاس مینویسد که احتمالا در پشت صحنه مرگ آتیلا قدرت مارسیان  امپراطور روم شرقی وجود داشته است که از 450 تا 457 میلادی امپراطور روم شرقی بوده است. براساس نوشته های تاریخی جنازه آتیلا در بستر یک رودخانه دفن شد و سپس رودخانه از روی مزار او عبور داده شد تا محل دفن او نامعلوم بماند. 

 پس از مرگ آتیلا فرزندانش الاک و دنگیزیچ و ارناخ بر سر جانشینی او به ستیز و کشاکش پرداختند و قلمرو حکومت او به سرعت به زوال گرائید و در نبرد ندائو که در منطقه ای از مجارستان امروزی و اریش و کرواسی  رخ داد، اقوام ژرمن موفق شدند هون ها را از سرزمین های ژرمن ها بیرون برانند. پس از این شکست اقوام هون از مرکز و شرق اروپا عقب رانده شدند.

آتیلا (۴۰۵ تا ۴۵۳ میلادی): رهبر قوم هون که در زمان حیاتش بزرگ‌ترین امپراتوری را در اروپا، از رود اورال تا دانوب داشت. در زمان فرمانروایی‌اش وی یکی از مخوف‌ترین دشمنان امپراتوری‌های روم غربی و شرقی بود. رومیان به او لقب تازیانه خداوند داده بودند [۱] و به او باج می‌دادند تا کاری به کار رم نداشته باشد.

آتیلا در آغاز به ایران حمله کرد و با شکست مواجه شد. حمله‌ای که او در سال ۴۴۱ میلادی به امپراتوری روم شرقی کرد باعث شد تا تصمیم به حملات بیشتری به سوی غرب بگیرد. وی در اروپا شهرهای بسیاری را نابود و غارت کرد.

مرگ عموی آتیلا به نام روگیلا (راگا و یا روا) در سال ۴۲۴ میلادی موجب شد که او به همراه برادرش بلدا (یا بودا) که فرزندان مونجوک بودند کنترل امپراطوری هون را به دست بگیرند. آتیلا دو بار به بالکان لشکر کشید و پیش از شکست در نبرد چالون از گل (فرانسه امروزی) تا اورلئان پیش رفت؛ وی در ۴۵۲ امپرطور روم غربی والنتینای سوم را از پایتختش راونا بیرون راند و به قسطنطنیه و رم رسید وی از تاختن به این دو شهر خودداری ورزید.

آتیلا که در شب زفاف آخرین ازدواجش با ایلدیکو که زنی جوان و زیبا از گوتها بود در اثر خونریزی بینی و به روایتی خونریزی داخلی فوت کرد. هون‌ها جنازه آتیلا را در سه تابوت درون هم قرار دادند تابوت اول که جسد درون آن قرار داشت از طلا، تابوت دوم که تابوت طلایی را درون خود جا داده بود از نقره و سومین تابوت که تابوت نقره درون آن جای می‌گرفت از فولاد بود. تابوت آتیلا را در بستر رود تیزا دفن کردند.

آتیلا آن چنان محبوب مردم خود بود که در عزای او به جای اشک ریختن رگهای خود را می‌زدند و خون خود را می‌ریختند

آتیلا فرزندان بسیاری داشت از میان فرزندان او سه تن از پسرانش به نامهای اللاک، دنگیز (دنیز) و ارناخ بر سر تصاحب تاج و تخت پدر به جنگ با یکدیگر پرداختند که این نزاع با پیروزی اللاک همراه بود. امروزه ادعاهایی در مورد انتساب برخی پادشاهان به آتیلا مطرح می‌شود یکی از این ادعاهای معتبر و قابل اثبات، ادعای انتساب تزارهای بلغارستان به آتیلاست. ادعای دیگری که بسیار رایج اما اثبات نشده‌است، انتساب شارلمانی-بنیانگذار امپراطوری مقدس روم - به آتیلا است.

اگرچه در برخی کشورهای اروپای غربی وی نمادی از بیرحمی و تجاوزگری است. بر عکس برخی تاریخ‌نگاران وی را پادشاهی بزرگ و شریف دانسته‌اند. آتیلا در فرهنگ مجارها و ترکها و فرهنگهای وابسته یک قهرمان است. در افسانه‌های اسکاندیناوی نیز از آتیلا به نیکی یاد شده‌است. در منظومه‌های حماسی آلمانیها آتیلا دیگر یک بلای آسمانی نیست. او پادشاهی است صلح‌جو که میلی به مبارزه و کشور گشایی ندارد. در سرود نیبلونگن این امر بوضوح دیده می‌شود.در قزاقستان نیز آتیلا یک قهرمان است و بانک ملی این کشور تصویر او بر روی سکه‌های 100 تنگه‌ای حک نموده است.

آتیلا هون: تازیانه خداوند آتیلا رهبر ترکان (۴۰۵ تا ۴۵۳ میلادی): رهبر قوم ترک هون که در زمان حیاتش بزرگ‌ترین امپراتوری را در اروپا، از رود اورال تا دانوب داشت. در زمان فرمانروایی اش وی یکی از مخوف‌ترین دشمنان امپراتوری‌های روم غربی و شرقی بود. رومیان به او لقب تازیانه خداوند داده بودند. و به او باج می‌دادند تا کاری به کار رم نداشته باشد. درباره‌اش نوشته‌اند: خدا او را برای تکان دادن تاریخ آفریده بود.
سخنانی از آتیلا خاقان ترکهای هون در اینجا سخنانی از آتیلا ذکر می شود که نشانگر شعور ملی و درک اجتماعی بالای او و هونها می باشد:
- عظمت وشخصیت یک هون زمانی مشخص می شود که دیدگاه وی پیرامون منافع هون ها مثبت یا منفی، روشن شود.
- اگر تمامی حرفهای رهبر بدون اعتراض وانتقاد پذیرفته شود،نصایح وپندها بی اساس گشته وتملق وچاپلوسی به جا آورده می شود.
- شخصی که، خارج از آزمایشگاه جنگ خود را بیش از حد برتر بداند در قعر جهالت اندیشه ها وغرورش غرق می شود.
- برخی از هون ها در حالیکه هیچ مشکلی نیست به دنبال راه حل هستند، این بهترین شیوه است.
- هون ها برای اهداف خاص خود دشمن تراشی می کنند. - کسی که می داند کاری نکرده و مورد تشویق قرار گرفته است، معنای تشویق ومجازات را درک نکرده وبی نظمی را امری طبیعی می بیند.
- رهبر، هیچ گاه جروبحث نمی کند.
- هر فردی به غیر از ملت خود به چیز دیگری بیندیشد، خیانت وبی اعتنایی او محرز است ومجازات خواهد شد.
- فراموش نکنید، موفقیت نتیجه تلاش و تکاپوی عظیم یک فرد جسور می باشد.
- شایعه ریشه احترام و شخصیت را می خشکاند.
- فردی که باعث می شود در میان هون ها و قبایل وابسته به آنها اختلاف پیش آید، فرد صادقی نیست و از دشمنان محسوب می گردد، این شخص می بایست از ریشه قطع شود. اینگونه اشخاص نه تنها خود آلوده هستند،بلکه به تدریج افکار واندیشه های دیگران را نیز آلوده می کنند واز اراده و تصمیم آنها می کاهند و ریشه ها را می پوسانند.
- فرماندهان باید حس رقابت داشته باشند، و بدانند که دیگران سعی دارند ازما پیشی بگیرند وما نیز بایستی از همان حس برخوردار باشیم ، تا بتوانیم بیشتر بتازیم، رهبر و فرماندهی که حس رقابت نداشته باشد، شخص ضعیفی خواهد بود.
- مصرنبودن در اهداف واعمال، نوعی پذیرش شکست است وباعث سوار شدن زندگی برانسان می شود و نه انسان بر زندگی.
- رهبر یا فرمانده باید چنان باشد که تبهکاران وگناهکاران از وی بترسند و مظلومان منتظر مراقبت و محافظت او باشند و تشویق گردند.
- من آتیلا، این نصایح را به کار بستم و اگر قوم هون به کار بندد سریعتر به هدف ها می رسند.
- اگر مرا دوست دارید همانند رومی ها مجسمه مرا نسازید، بلکه سخنان مرا به فرزندانتان بیاموزید.(آتیا سوزو)

   اوختای قاسیملی

تاریخ وادبیات هرملتی نشاندهنده گذشته هر ملت براساس یافته ها اموخته ها وفرهنگ وتمدن ان ملت میباشد.

تاریخ وبیشتر از ان ادبیات که مورد بحث ماست با تاثیر از طبیعت محیطی که انسانها درانجا زندگی میکنند ونیز تک تک افراد نوع بشر است که همیشه ودر همه حا ل باهم در ارتباط بوده اند سیر تکاملی خود راطی میکند وبه بالاترین نقطه شکوفاییش میرسد.

به گواه تاریخ در بین ملتهایی که ازبدو پیدایش تاکنون باطبیعت ومحیط اطراف خود ونیز انسانهای همجوار خود ارتباط گسترده ای داشته اندوتوانسته اند برانها اثر گذاشته  واز انها تاثیر پذیرند دارای تاریخ وتمدن قوی ونیز ادبیات وهنرپررونقی بوده اند.

ترکان نیز باتوجه به سکونتگاههای اولیه شان که در شرق دور میباشد ودارای طبیعت بکر وعاری از هرنوع کدری وخموشی است وهمیشه در جنب وجوش است ونیز با توجه به حرکتهای تاریخی انان  به سوی غرب شمال وجنوب دارای تاریخ وادبیات غنی وثروتمندی هستند.ترکان با تاثیر از محیط خود دست به خلق اثار هنرها وتمدنی کردند که پشتوانه ان تمدن تاکنون در سراسر جهان ترکان جلوه گر است و هرکدام از انها باتوجه به ویژگی های خاص اقلیمی تکه هایی از تمدن باستانی خود را تا به امروز حفظ کرده وتا نهایت ابدیت پیش خواهند برد.

درباره تاریخ ادبیات ترکی شاید این مطلب بهتر باشد که بگوییم ترکان ادبیات شفاهیشان بسیار بسیار پربارتر وغنی تر وباشکوه تر از ادبیات نوشتاری انهاست وشاید قبل از هزاران سال که ادبیات ترکی به سبک نوشتاری درامد ادبیات شفاهی در بین ترکان دارای عظمت پرباری بوده است.

ترکان با استفاده از سازی که ان را هم از طبیعت الهام گرفته بودند وان را روی سینه گذاشته واشعارشان را میخواندند وادبیات خود را پررونق بخشیده ومانند شاخ وبرگ درخت بسیار باشکوه گردانیدند.

البته باید این مطلب را هم متذکر شد که در میان سایر اقوام ترکی هر یک برحسب منطقه الت موسیقی مربوط به خود را مینوازند وادبیات خود را با انها زنده نگه داشته اند.

اما در مورد ادبیات نوشتاری ترکی نوشته های ادبی ترکان اویغور در دین شمن مربوط به هزاره های قبل از میلاد مهم ترین دلیل نوشتاری بودن ادبیات ترکی است.همانطور که میدانیم ترکان اویغور قبل از امدن اسلام مانوی وبعضا بودایی ومسیحی هم بوده اند.بر این اساس بیشتر نوشته های اویغوری بر اساس اموخته های دین مانوی در شرق دور تجلی یافته است.در خرابه های معابد بودایی ومانوی ومسیحی اویغورها نوشته ها واسناد زیادی به دست امده که در بین انها کتب دینی شایان اهمیت اند.علاوه بر کتب دینی تعدادی کتاب ستاره شناسی وپزشکی وادبیات مختلف نیز جلب توجه میکند.

ادبیات اویغوری که در ترکستان شرقی بوجود امده وبا الفبای اویغوری نوشته شده از دوقسمت نظم ونثر تشکیل شده است.نثر اویغوری بیشتر در موضوعات دینی نوشته شده واز مهمترین انها ایریک بیتیک یا کتاب فال که در سال930میلادی به وسیله یک راهب مانوی نوشته شده ویا التون یاروک(نور طلایی)و ادگو اوغلی تیگین ایله اییغ اغلی تیگین(شاهزاده نیک اندیش وشاهزاده بد اندیش)را میتوان نام برد.

بعد از ظهور دین اسلام ونیز پذیرفته شدن این دین الهی به وسیله ترکان ادبیات ترکی نیز بر اساس اموخته های الهی این دین از اوان امدن اسلام تاکنون پابرجاست.در دوران بعد از اسلام مهمترین کتابی که به خط اویغوری نوشته شده کتاب قوتادقوبیلیک(علم سعادت اقتدار وسیاست)اثر یوسف خاص خاجب است که در شهر بالاساغون ترکستان شرقی نوشته شده وبه سلطان قاراخانی بوغراخان اهدا گردیده است.موضوع کتاب پند است وبه شکل مناظره ومکالمه نوشته شده است.

بعد از خاص خاجب مهمترین عارف وشاعری که در ترکستان ظهورکردشیخ احمد یسوی پیر ترکستان است.کتاب معروف ایشان دیوان حکمت است که متشکل از حکمتهایی است که انها را برای اهل عرفان ومعرفت سروده است.احمد یسوی دین وتصوف را درهم امیخت وسبب اشاعه اسلام وتصوف در میان مردم ترکستان گردید.ایشان موسس طریقت یسویه است.افکار ایشان علاوه بر ترکستان به وسیله شاگردانش در اذربایجان واناطولی هم تاثیرگذار بود.

رفته رفته که حکومتهای ترکان سراسر شرق وغرب را در بر میگرفت ادبیات انها هم به سوی بلندیها میشتافت ونیز کل مرزهای حکومتی را در برگرفته وحتی خارج از مرزها هم میرفت.

قرن 15میلادی مصادف با زمان ظهور شاعری است که علاوه بر اینکه ادبیات ترکی را به اوج خود رسانده بلکه ادبیات همسایگان ترکان یعنی فارس ها را هم به سوی ترقی کشانده است. این شخص کسی نیست جز امیر نظام الدین علیشیر نوایی ملقب به ذواللسانین شاعر ووزیر دانشمندزمان تیموریان.

ایشان که در اشعار ترکی نوایی و در اشعار فارسی فانی تخلص میکرده اشعار زیادی در هر دو زبان از خود به یادگار گذاشته است.ظهور امیر علیشیر نوایی موجب تحولی در ادبیات ترکی گشت زیرا از این پس ترکی جغتایی هم در سایر لهجه های ترکی  ونیز ادبیاتشان تاثیر فراوانی گذاشته است.کتابهای معروف علیشیر نوایی مانند مجالس النفایس محاکمه اللغتین مناجات نامه و...از جمله اثار گرانبهای ادبیات ترکی در این زمان میباشد.

ظهیرالدین بابر هم از دیگر شعرای ترکی جغتایی است  که زبان ادبی اش در سایر لهجه های ترکی اثرگذار بوده است.

همانطور که ادبیات ترکی در شرق به سوی پیشرفت میرفت در غرب تیز با ظهورامپراطوری عثمانی ونیز با حمایت مادی ومعنوی پادشاهان عثمانی از زبان وادبیات ترکی   شعرا وعرفای بزرگی همچون یونوس امره پیر سلطان ابدال  سلطان ولدوهزاران هزار شاعروعارف دیگر در اناطولی نیز غنای ادبی ترکان راروز به روز بیشتر وبیشتر میکردند.نثر ترکی هم در این دوره اقتدار خود را بازمیافت وبا کسانی چون کاتب چلبی  اولیا چلبی ,قوچی بیک, لطفی پاشا, اسماعیل انقروی وهزاران هزار نثرنویس دیگر روی به سوی پیشرفت نهاد.

نظم ونثر ترکی در اذربایجان هم در قرن 13و14 با پیدایش چیره دستانی همچون  هندوشاه نخجوانی  ونصیر باکویی رو به سوی ترقی مینهاد ورفته رفته جایگاه خود رادرمیافت و بعدها با ظهور نسیمی وسپس فضولی به اوج خود رسید.مهمترین کتابی که هم درنظم وهم درنثر شهرت واعتبارخاصی دارد کتاب دده قورقود است که شامل داستانهای حماسی ترکان میباشد وتوسط نویسنده نامعلومی در زمان نامعلوم نوشته شده است .این اثر مربوط به ادبیات فولکلور میباشد ویک کتاب جمع اوری شده است تایک تالیف.  

در دوره اق قویونلوها وقره قویونلوها هم ادبیات ترکی بافرازونشیبهایی همراه بود.جنگهای خونین این دو طایفه ترک باهمدیگروبا دشمنان خارجی خودبعضا باعث کاهش اثار ادبی در اذربایجان واناطولی میشد.مهمترین شاعر این دوره جهانشاه قره قویونلو میباشد که اشعارش در ستایش خدا وپیغمبر ونیز دل بستن به امور معنوی ودل کندن از امور دنیویست.اوزون حسن پاشا فرمانروای اق قویونلوها هم در این دوره دستور ترجمه قران کریم به زبان ترکی را داده است.

با ظهور دولت صفویه در اذربایجان وپایان دادن به کشمکشهای قومی وایجاد امنیت در منطقه ادبیات نیز پابه پای دیگر علوم پیشرفت چشمگیری یافت.در این دوره  به دلیل توجه خاص پادشاهان ترک زبان صفوی به شعر ترکی  ادبیات ترکی رونق بیشتری گرفته وتاحد اعلی خود رفت.

شاعران زیادی در این دوره اکثرا در اذربایجان وسایر مناطق ترک زبان ظهور کرده اند.از جمله شاعران این دوره شاه اسماعیل ختایی است که اشعارش مشرب عرفانی داشته ودرون مایه ان گسستن از بندها ورسیدن به ازادی جاویدان میباشد.

فضولی شاعر توانمند اذربایجان در این دوره با اشعار نغزش در سه زبان ترکی فارسی وعربی زبانزد خاص و عام گردید ونیز ادبیات ترکی را در اذربایجان به اعلی درجه خود رسانید.

جنگهای خونین مابین دوطایفه ترک صفوی وعثمانی از یک سو وکشمکشهای انان با دشمنان خارجی موجب ایجاد ناامنی در داخل مرزهامیگردیدودرپی ان رشدعلوم وفنون به ویژه ادبیات کاهش میافت.

درقرن18میلادی نیز هرچندمثل گذشته ساحه ادبیات پررونق نبود ولی هرازچندگاهی درتاریخ اذربایجان کسانی پیدامیشدند که از ادبیات حمایت کنند وان را محترم شمارند.در میان خوانین چلبی خان, پناه خان وفتحعلی خان نقش مهمتری داشتند.

ملا پناه واقف بزرگترین شاعر اذربایجانی در قرن 18میلادی است وبا نواوری درشکل ورئالیسم در محتوا مرحله جدیدی رادرتاریخ زبان وادبیات ترکی اذربایجانی بازکرده است.

نباتی هم از بزرگترین شعرای اذربایجان وشایدبزرگترین شاعر قرن19است که درشعرتخلص نباتی وخان چوبانی داشت وبه دوزبان ترکی وفارسی شعر میسرود.

در دوران معاصر به دلیل اتفاقات زیادی که دراذربایجان وسایرمناطق ترک نشین دنیا رخ دادادبیات ترکی نیز از انها متاثر گشته وسبکهای جدیدی در ادبیات به وجود امد.وقوع انقلاب مشروطه در تبریزورخ دادن دوجنگ جهانی اول ودوم واتفاقات دیگر ادبیات ترکی راهم بی تاثیر نگذاشت.شعرای دوره مشروطه از این جنبش ازادیخواه حمایت میکردند ومردم را به داشتن اگاهی وازادیخواهی تشویق میکردند.

شهریار بزرگترین شاعر معاصر است که ادبیات ترکی اذربایجانی را به اوج خودرسانده است.ایشان نه تنها درترکی بلکه اثارزیادی هم درفارسی دارد.معروفترین سروده ایشان منظومه حیدربابایه سلام میباشد که زبانش عامه پسندبوده ومحیط زندگی شاعر را به تصویر میکشد.

از دیگرشعرای اذربایجانی این دوره حاج عبدالرحمن طیار معروف به دده کاتب که از ترکان کوره سونلی اهل ارومیه میباشد ونیز هوشنگ جعفری اهل زنجان میباشد که باسرودن شعرترکی ادبیات معاصر را رونق بخشیده اند.

هرچند که سخن گفتن درموردزبان وادبیات ترکی جرات وجسارت فراوانی میخواهد ونوشتن چندجمله درباره ادبیات غنی وثروتمند ترکی کاری بس کم درمقابل ادبیاتی به این بزرگی وثروتمندی است ولی امیدواریم با خواندن این مطلب اشنایی مختصری با شعراوعرفای ترک زبان که شیرینی این زبان را با شعرها وسروده هایشان تا به امروز حفظ کرده اند داشته باشیم.

منابع:

سیری درتاریخ زبان ولهجه های ترکی  تالیف دکترجواد هئیت

تورکون قیزیل کیتابی  نوشته رفیق اوزدک

سیری دراشعارترکی مکتب مولویه  نوشته دکترحسین محمدزاده صدیق