توجه:هدف از این مقاله صرفا  بحث علمی و زبانی در باره زبان های ترکی و فارسی می باشد.از خوانندگان خواهشمندیم ما را با نظرات خود راهنمایی کنند.

تذکر:چون زبان ترکی مادر و کلاسیک یک زبان عظیم و گسترده و دارای دهها شاخه می باشد و بررسی این زبان عظیم غیر ممکن می باشد ، در این مقال هرجا که لفظ زبان ترکی استفاده شده است منظور زبان ترکی آذربایجانی رایج در ایران است که صاحبان این زبان آموزش کلاسیکی از این زبان را ندیده اند.

معمولا پایه هر زبان را افعال آن زبان و ریشه افعال یعنی فعل امر تشکیل می دهد.و میشود گفت که بقیه لغات و عبارات زبان از افعال

در این میان زبان انگلیسی با حدود 100 فعل بی قاعده از 5 زبان قدرتمند جهان حساب میشود.

نمونه بی قاعدگی در زبان انگلیسی

قانونمندی افعال ترکی

زبان ترکی در بین زبانهای دنیا از لحاظ فعل و قوانین فعلی تنها با داشتن یک فعل بی قاعده قوی ترین زبان دنیا محسوب می شود.

معادل افعال بالا در زبان ترکی به ترتیب زیر می باشد.

مشاهده می کنید که ریشه فعل در همه موارد ثابت است.

زبان فارسی و عدم وجود قوانین فعلی

نمونه بی قاعدگی در فارسی

همانطور که مشاهده میکنید در فارسی ریشه ثابت نمی ماند و در تبدیل ماضی به مضارع فعل به طریقی نامعلوم تغییر میکند.بدون هیچ قانون.

فارسی و  زمان های فعلی

زبان فارسی و مجهول و گذرا کردن افعال

فارسی و فقدان فعل اسمی

 فارسی و فقدان قوانین فنوتیکی

دایره افعال و لغات فارسی و ساخت فعل های جدید با قواعد بی قاعده

صفات در زبان فارسی

به علت طولانی بودن این کتاب از ادامه بحث خودداری میکنیم.فقط در پایان مثال هایی از ساختار ها و قواعد فعلی زبان ترکی -که واقعا فوق العاده هستند- و ترجمه فارسی آنها-که بدون هیچ گونه قانون و شکل ساختاری هستند - آورده شده است که در اکثر موارد حتی در فارسی قابل معنی کردن نمی باشد .

خط رونی(رونیک)
اولین کتیبه های باستانی جهان با خط رونی(خط رمزگونه) نوشته شده اند.این خط گاهی بصورت نماد های تصویری(مصر باستان)  و گاهی هم بصورت الفبای رونیک باستان(futhark) است که این شکل الفبایی تکمیل شده همان تصویر ها هستند.نکته جالب این است که این کتیبه های رونی به شکل ابتدایی در تمامی تمدن های باستان وجود داشته اند.

تصویر1:کتیبه های گؤک تورک آخرین و تکمیل شده ترین شکل رونی

اولین نمونه های خط رونی
اولین نمونه های الفبای رونی در جهان در آسیا در کتیبه های ترکی 30000 ساله اولوکم یافت ده اند.نمونه های بعدی در منطقه قوبوستان و کلبجر جمهوری آذربایجان و کتیبه های ترکی اهر ایران و کتیبه های ترکی آسیای میانه یافت شده اند .این کتیبه ها به شکل ابتدایی الفبای رونی هستند و نیز همراه با  تصاویر رمز گونه -خط تصویری- هستند و به نوعی شروع کننده الفبای رونی بوده است که بعد ها در کتیبه های دیگر این خط تکمیل شده است.

تصویر2:کتیبه ی 30000 ساله ترکی پیش از تاریخ اولوکم

تصویر3:کتیبه ی ترکی باستان قوبوستان و کلبجر جمهوری آذربایجان

تصویر4:کتیبه های ترکی باستان آسیای میانه

تصویر5:کتیبه های ترکی باستان اهر در ایران

پیش از این کتیبه ها ، کتیبه های دیگری هم بوده اند ولی در آنها فقط از خطوط تصویری استفاده شده اند ک هاین خطوط تصویر به نوعی منشا خط رونیک می باشند.از این گونه کتیبه ها می توان به کتیبه های ترکان پیش از تاریخ در کوه های آلتای و کتیبه های ترکی استان اصفهان در ایران اشاره کرد.

تصویر6:شکل اولیه طمغای At در کتیبه های ترکان باستان در استان اصفهان (طمغای At ترکی منشا حرف A الفبای لاتین)

تصویر7:روند تکمیلی طمغای At در کتیبه های بعدی ترکان  (طمغای At ترکی منشا حرف A الفبای لاتین)

اولین نمونه کتیبه های رونی اروپا مربوط به پروترکهای اسکاندیناوی(کتیبه kylver ) و اتروسک ها و وایکینگ ها می باشد.

تصویر8:کتیبه ی  kylver

علت نامگذاری Futhark بر کتیبه های رونی اروپا
اروپاییان کتیبه های رونی را مربوط به اجداد خود می دانند ولی قادر به ترجمه و خواندن این آثار نیستند.در تلاشهایی که برای خواندن کتیبه ی  kylver اسکاندیناوی انجام شد به جمله ای بی معنی برخوردند که اولین کلمه ان به صورت Futhark بود.به همین دلیل به کتیبه های رونی اروپا Futhark می گویند.

تصویر9:ترجمه Futhark در کتیبه ی kylver

الفبای یونانی و لاتین برگرفته از الفبای رونی ترکی
یونانیان و رومیان قدیم الفبای خود را با تغییر جزئی در الفبای رونی اتروسک ها و Futhark برگرفته اند و بعد ها اقوام آنگلوساکسون نیز با تقلید از این الفبا کتیبه هایی رو بر جا گذاشته اند.


آشکار شدن دروغ تاریخی اروپاییان
اروپاییان برای خواندن کتیبه های باستان Futhark تلاش های فراوانی کرده اند و برای خواندن این کتیبه ها به خیال خودشان شیوه خواندن از چپ به راست الفبای امروزی خودشان استفاده کرده اند که تا به امروز به نتیجه نرسیده اند.
پرفسور کاظیم میرشان Kazim mirşan ترک شناس و باستان شناس مشهور در مجمع باستان شناسان اروپا ترجمه چند صد کتیبه ی Futhark را با استفاده از خواندن این کتیبه ها با الفبای رونی ترکی باستان با طمغاهای پروترک ها با شیوه خوانش از راست به چپ ارائه کرد و پروترک بودن اقوام باستان اروپا را اثبات کرد و اروپاییان را به حیرت انداخت.

تصویر10:ترجمه ترکی کتیبه های Futhark

تصویر11:نمونه های دیگری از رونی باستان اروپا و ترجمه ترکی یکی از انها

تصویر12:نمونه ی رونی باستان مشابه با سبک نوشته شده بر سنگ ایستاده مکعب مستطیل با کتیبه های گؤک تورک ها

این ترجمه ها در ان مجمع با دو واکنش مخالف و موافق روبرو شدند.از آن روز تلاش های باستان شناسان متعصب اروپایی مخالف با کاظیم میرشان برای بازگرداندن تاریخ از دست رفته خود با شدت دوچندان شروع شده و خوشبختانه یا بدبختانه تا به امروز به نتیجه نرسیده است.



آخرین نمونه های خط رونی جهان
همانطور که اولین نمونه های خط رونی به ترکان در اولوکم باز میگردد آخرین و کاملترین شکل رونی نیز به تمدن گؤک تورک باز میگردد.از گؤک تورک ها کتیبه های فراوانی با خط رونی یافت شده است .

تصویر13:کتیبه های گؤک تورک

چون این کتیبه ها در دره اورخون orhun یافت شده اند اصطلاحا به کتیبه های رونی آسیا کتیبه های اورخون orhun می گویند.

تصویر14:کتیبه های گؤک تورک

الفبای رونی ترکی پایه و اساس الفباهای باستانی جهان
خطوطی از جمله خط میخی و خط تصویری سومریان و خط تصویری مصریان و خط اتروسک های پروترک که خط یونانی و لاتین از ان گرفته شده و خط الفبای عربی از خط رونی ترکی گرفته شده اند.
حال به بررسی ریشه و منشا بودن رونی ترکی به الفباهای جهان می پردازیم.

طمغا چیست؟(Tamga  یا  Damga)

طمغا یا دامغا کوچکترین جز الفبای رونی ترکی و یا به عبارتی حروف الفبای رونی ترکی است.طمغا هم به شکل هجا است و هم به شکل حرف مثل حروف مقطعه عربی

تصویر15:مجسمه طمغاهای ترکان

تصویر16:منشا برخی از طمغاها

در ضمن هر طمغا دارای نمادی خاص است و سمبل چیزی نیز محسوب می شود.مثل طمغای As یا Az که در نام آذربایجان نیز بکار رفته است که سمبل هوش و خرد است.

تصویر17:طمغای As یا Az  در نام آذربایجان

طمغا در گذر زمان در بین ترکان به معنی مهر نیز بکاررفته است.همانطوری که در بین ترکان ایران هر قبیله ترک دارای یک طمغا و مهر برای خود بوده است.



خط تصویری مصر با منشا ترکی
طمغا ها دارای یک شکل تصویری-شکل ابتدایی طمغا- نیز بوده اند که در بین مصریان و سومریان بکار رفته اند.

تصویر19:طمغاهای مصری-ترکی با معنی انها در ترکی باستان

تصویر طمغای اوچ üç ترکی در کتیبه های مصری
ریشه عدد سه در الفبای عربی و لاتین

الفبای لاتین و یونانی دارای منشا ترکی
به اعتراف باستان شناسان اروپا الفبای لاتین و یونانی برگرفته از الفبای رونی اتروسک ها و وایکینگ ها -از پروترکهای اروپا- می باشد.در زیر چندین کتیبه  از اتروسک ها که بدست پرفسور میرشان kazim mirşan ترکی بودن انها اثبات و ترجمه شده امده است.

تصویر20:کتیبه های ترکی اتروسکها

در تصاویر زیر منشا ترکی برخی حروف یونانی و لاتین که از کتیبه های اتروسک گرفته شده امده است

تصویر21:منشا ترکی الفبای لاتین و یونانی

تصویر22:کتیبه ای پروترک در یونان باستان

تصویر23:کتیبه ای ترکی در آناطولی(ترکیه ی امروزی)

در تصویر زیر ریشه ترکی الفبای وایکینگ ها و شباهت ان به الفبای اورخون امده است.

تصویر24:الفبای ترکی واکینگ ها

ریشه ترکی خط میخی و تصویری سومریان پروترک
امروزه با مطرح شدن چندین هزار لغت سومری با ریشه ترکی ، شکی در پروترک بودن سومریان نیست ولی در تصویر زیر چندنی طمغای خط میخی سومریان امده که توسط کاظیم میرشان تطابق سازی شده است.

تصویر25:خط ترکی سومری با منشا رونی ترکی

منشا ترکی الفبای عربی
در شکل زیر منشا و ریشه حروف الفبای عربی در الفبای رونی ترکی امده است.

تصویر26:حروف الفبای عربی با ریشه ترکی

در شکل زیر شباهت فوق العاده لفظ جلاله در عربی با لفظ تانگری-خدا- در الفبای اورخون امده است.

تصویر27:شباهت لفظ جلاله در عربی با اورخون

نکته قابل توجه دیگر وجود کتیبه های ترکی در مناطق عرب نشین است.
در یمن و عمان در اثار باقی مانده از قصر بلقیس کتیبه های ترکی بسیاری با الفبای رونیک به چشم میخورد.

تصویر28:کتیبه های ترکی عمان یمن قصر بلقیس

تصویر29:شکل اصلی حروف کتیبه های ترکی یمن و عمان

تصویر30:ریشه ترکی الفبای عبری

منشا ترکی الفبای چینی
الفبای چینی امروزی برگرفته از طمغاهای ترکی می باشد.بعلاوه به نوعی برگرفته از الفبای اورخون و اویغور می باشد.این مسئله در کتاب باستانی و ارزشمند ترکی آلتین یاروق و ایرک بیتیک کاملا مشهود است.

تصویر31:نمونه های چینی قدیم برگرفته از طمغاهای ترکان

تصویر32:کتاب آلتین یاروق و ایرک بیتیک

لینکها:

کتیبه های رونی اسیا و اروپا
http://www.antalyaonline.net/futhark/Avrasya.htm

کتیبه Kylver
http://en.wikipedia.org/wiki/Kylver_Stone

ترکی بودن کتیبه های futhark
http://www.antalyaonline.net/futhark/

کاظیم میرشان
http://tr.wikipedia.org/wiki/Kaz%C4%B1m_Mir%C5%9Fan


کتیبه های اورخون
http://tr.wikipedia.org/wiki/Orhun_Yaz%C4%B1tlar%C4%B1

طمغا
http://en.wikipedia.org/wiki/Tamga
http://turkbilimi.com/?s=tamga

طوغرا-طغرا- مهر حکومتی

http://en.wikipedia.org/wiki/Tughra

سومریان پروترک
http://www.onturk.net/onturk-betik-sumerce-turkce-benzer-sozcukler.html

کتیبه های ترکی اتروسک ها
www.angelfire.com/tn3/tahir/trk93a.html‎

ریشه ترکی الفبای لاتین
The Turkic origin of Latin Alphabet
http://www.frmtr.com/kultur/583104-latin-alfabesinin-kokeni-turkce.html

ریشه ترکی الفبای یونان
http://www.bilinmeyenturktarihi.com/tag/yunanin-kokeni-on-turktur


وایکینگ ها
http://www.astroset.com/bireysel_gelisim/kadim/k28.htm


کتیبه های ترکی عربستان
http://turkbilimi.com/?p=11830
http://turkbilimi.com/?p=10297


یمن-بیلقیس
http://turkbilimi.com/?p=598
http://www.onturk.net/onturk-yazitlari-yemen.html


کتیبه های ترکی باستان در اناطولی-ترکیه
http://www.onturk.net/onturk-yazitlari-turkiye-kucuk-yazilikaya.html

http://www.onturk.net/onturk-betik-hititce-turkce-benzer-sozcukler.html


کتیبه های ترکان باستان در اصفهان
http://www.onturk.net/onturk-kaya-resimleri-isfahan.html

TƏBRİZ - Çizgi və miniyator astanası və beşiki
TEBRİZ-çizgi ve hüner başkenti
تبریز مهد نقاشی و نگارگری
تبریز مرکز مینیاتور ایران

نگارگری ترکان در جهان
ترکان بدلیل وسعت جغرافیای حکومتی و تاریخ چند هزار ساله دارای آثار فراوانی در جهان هستند.بدون در نظر گرفتن اقوام پروترک و پروتوترک(اجداد ترکان) می توان محدوده ی فرهنگی ترکان را از قلب چین تا اروپا و از سیبری تا دل هندوستان در نظر گرفت.همسایگی ترکان با اقوام مختلف مثل چینی ها ، هندی ها ، روس ها ، یونانیان ، فارس ها ، اعراب و ... باعث ایجاد یک غول فرهنگی غنی در بین ترکان شده است و   ترکان را به عنوان یک مبادله گر فرهنگی بین اقوام مختلف مطرح کرده است.

Mughal_Empire painting

نقاشی های ترکان گورکانی(بابوریان) در هندوستان

نگارگری هندوستان برگرفته از هنر ترکان

نگاره ای باستانی از ترکان

در این میان نگارگری ، نقاشی و مینیاتور نقش برجسته ای دارد.از آثار نقاشی ترکان می توان به نگارگری های اویغور ها(قاراخانیان) در چین ، بابوریان(گورکانیان) در هندوستان ، نگارگری های عثمانی و سلجوقی در اروپا و نگارگری های سلجوقیان ، تیموریان ، صفویان و... در ایران اشاره کرد.

شهر نقاشی های ترکان باستان tun_huang

شهر باستانی ترکان  با نگاره های زیبا idikut

نقاشی های Khara khota
نقاشی های شهر باستانی خاراخوتا (قارا خوتا) با تاریخ چند هزار ساله

نقاشی های bezeklik
شهر بزکلیک ترکستان شرقی

نقاشی های تورپان turpan

نقوشی از ترکان باستان در اروپا
نقشی از ترکان اتروسک در ایتالیا

نقشه ی امپراطوری ترکان در کتاب دیوان الغات ترک

نگارگری و مینیاتور ایران و آذربایجان و ترکان

نگارگری و نقاشی  در ایران معمولا با ترکان و سلسله های ترک زبان شناخته می شود.با جرات می توان گفت تمامی مکاتب نگارگری ایران برگرفته از ترکان می باشد.
در آذربایجان   از تمدن های باستانی (ماننا ، اورارتو ، ایشغوز و...) آثار هنری فراوانی بدست آمده است.مثل جام سولدوز و آجر های قالایچی

آجرهای نقاشی شده قالایچی شاهین دژ
(نکته جالب اینجاست که این آجرها در منطقه ای با اسم ترکی قالایچی که مرتب با این رنگکاریها می باشد کشف شده اند)

آثار هنری شهر مراغه مربوط به دوران ایلخانی

مینیاتور دده قورقود

برای اولین بار در تاریخ ایران مصور سازی کتب به شکل کارگاهی و در مجموعه‌ای به نام ربع رشیدی تبریز که به همت خواجه رشد الدین فضل الله بنا شده بود به انجام می‌رسید.  در مکاتب نقاشی ایران  تبریز نقش برجسته ای  دارد.مکتب های نقاشی ایران عبارتند از

1-مکتب سلجوقی
این مکتب را ترکان سلجوقی پدید آورده اند و در بین ایران و ترکیه و کشورهای منطقه مشترک است.

نقاشی های امپراطوری عثمانی

2-مکتب تبریز اول
این مکتب در سلسله های ایلخانان، جلایریان،  قراقوینلو و آق‌قوینلو و صفویان بوجود آمده است.وجه اشتراک این سلسله ها ترک بودن آنها و یکسان بودن پایتختشان در تبریز است.

3-مکتب جلایری یا تبریز-بغداد
این مکتب نیز مانند دیگر مکاتب با دخالت مستقیم ترکان و تبریز پدیدار گشته است.

4-مکتب هرات
این مکتب توسط ترکان تیموری در هرات پدید آمده است.هرات یکی از پایتخت های ترکان تیموری بوده است.نکته جالب این است که برخی از شاهان تیموری متولد آذربایجان هستند.مثل الغ بیگ (اولوغ بیگ) شاه دانشمند ، شاعر و منجم که متولد آذربایجان(زنجان) می باشد

5-مکتب کمال‌الدین بهزاد (هرات ۲)
این مکتب نیز توسط ترکان تیموری در هرات پدید آمده است.البته باید اشاره کرد که مقبره کمال‌الدین بهزاد در باغ دو کمال تبریز می باشد.

باغ دو کمال تبریز مقبره کمال الدین بهزاد و کمال الدین خجندی

6-مکتب تبریز دوم
این مکتب در تبریز با قدرت گرفتن صفویان در زمان شاه اسماعیل بوجود آمده است.

مینیاتور اصفهانی با اشعار ترکی

نقاشی های چهل ستون اصفهان یادگار ترکان صفویه

در ادامه به بررسی چند مینیاتور تبریزی می پردازیم.

مینیاتور تبریز با شعر ترکی

چند مینیاتور دیگر تبریزی

مینیاتور غازان خان

نقاشی هایی از آناتومروس

نقشه شاردن از تبریز

مینیاتور مطراقچی از تبریز

نقاشی قدیمی از بازار تبریز

نقاشی های قدیمی از ارک علیشاه و دوه چی قاپیسی

نقاشی قدیمی از گؤک(گؤی) مسجید

نقاشی قدیمی از غازانیه (شام قازان)

نقاشی های پتگر از تبریز
نقاشی از بازارچه صاحب الامر(صاحیب امیر)

نقاشی از محله گزیران(گازران)

نقاشی محله سرچشمه

نقوش طلایی گؤی مسجید(مسجد کبود) تبریز

نقاشی های خانه حریری تبریز

نقاشی های خانه ی بهنام تبریز

نقاشی های مقبره سید حمزه تبریز

نقاشی های مسجد استاد شاگرد

نقاشی های خانه یانس

مته خان

موسس حکومت ترکان هون

Tarihi bir sıra takip etmemiz gerekince de; elbette ki bunu Mo-tun (Börü Tonga) Yabgu ile başlatmamız lazım. Belki destanı kahramanlarımız üzerinde de durulması gerekir, ancak zaten o destanlar bu kahramanlarımızın şöyle veya böyle hayat hikayeleridir.
Mo-tun (Börü Tonga)  Yabgu (2), çoğumuzun Mete olarak bildiği büyük Hun hükümdarıdır. Milattan önce 209 senesinde Hun Devletinin başına geçen, bu kahramanın hükümdar olması da ayrıca bir destan mahiyetindedir. Babası Tuman’ın (belki Tümen)(3), varis olarak yerine üvey kardeşini ataması üzerine emrindeki tümen ile hareket ederek(4), babasını bir sürek avında öldürtmüş ve Türk Devletinin başına geçmiştir.
Devlet teşkilatını ve orduyu yeniden nizama sokan Mo-tun (Börü Tonga), Moğolların atalarından Tunguzların (Tung-hu), kendisinden devamlı toprak istemesi üzerine onları bozguna uğratmış(5) ve arkasından da milattan önce 203’te, yine Asya’nın tarihi bir kavmi olan Yüe-çileri yenmiştir.
Mo-tun (Börü Tonga), Asya’daki siyasi hakimiyetini sağladıktan sonra Çin topraklarına doğru akınlara başladı. Çin Seddi’ni kolayca aştığı gibi, hatta Çin imparatoru Kao-ti’yi (M.Ö. 206-195) sıkıştırmış (M.Ö. 201), imparator yıllık vergi  ile  bir  prenses  vermek  suretiyle  onun  elinden  kurtulabilmiştir.  Çin kaynaklarının bildirdiğine göre, bu durum o kadar aşağılayıcı ve bayağı idi ki, uzun müddet bunun konuşulması ve hatırlanması Çin imparatorluğu tarafından yasaklanmıştı. Kuşatılan Çin imparatoru artık sonunun geldiğini anlayınca, çok güvendiği  bir  adamını  muhtemelen  yanında  Çin’in  en  güzel  kızları  ve prenseslerin resimleriyle Mo-tun (Börü Tonga)’un hatununun yanına yollamıştı. Bu kişi, hatuna “şimdi siz bizim imparatorumuzu çok güç durumda bıraktınız, ama imparator  bu  kızları  kağana  göndermek  istiyor”  deyince;  hatunun kıskançlık duygularını kabartmış, o da kuşatmanın kaldırılması için Mo-tun (Börü Tonga)’a telkinlerde bulunmuştur(6).
Mo-tun Yabgu ölmeden evvel (176) Çin’e tehditkâr bir mektup yolladı. Bu mektubunda; Orta Asya ve batıyı birleştirmekle meşgul olduğunu, eli ok-yay tutan kavimleri idaresine alarak onları “Hun” yaptığını söylüyordu. Mo-tun (Börü Tonga) Yabgu, M.Ö. 174 tarihinde öldüğü zaman, Orta Asya’da Türk birliğini sağladıktan başka, birçok yabancı kavmi de kendi hükümranlığı altına almıştı. Devletin sınırları doğuda Kore’ye, batıda Aral Gölü’ne, kuzeyde Yenisey’in yukarı mecralarına, güneyde de Hindistan’ın kuzeyine kadar ulaşmıştı. Böylece Mo-tun, tarihte ilk defa olarak Türk birliğini gerçekleştirmişti.
Mo-tun (Börü Tonga) Yabgu’nun ardından, kısa bir süre sonra Hunlar hızla çökmeye yüz tuttular. Çin siyasetindeki eski güçlerini yitirdikleri için, bu kez Çin’in Türkler üzerindeki politikaları etkili olmaya başladı. Özellikle Türkistan’ın doğu taraflarının elden çıkması askerî, siyasî ve ekonomik açıdan Türklere büyük darbe vurdu. Bu yüzden daha önce Hun birliğine dahil olan pek çok boy ve kavim onlardan ayrılarak Çin ile ittifak yaptılar. M.Ö. 71 yılında kuzeyden bazı Tölös kabileleri(7), batıdan Wu-sunlar ve doğudan da Wu-huanlar aniden Hunlara saldırarak ağır bir hezimete uğrattılar. Ama Mo-tun’un (Börü Tonga) torunları bir vakit geldi, yine dünyanın efendisi oldular.
Bununla  birlikte  sadece  Türk  milletinin  tarihinde  değil,  Türklerin dışındaki Orta Asya halkları için de Mo-tun (Börü Tonga) Yabgu mühimdir. Pek çok devletin tarihten silinmesine vesile olmakla beraber, Asya coğrafyasının şekillenmesi de onun sayesindedir. Böylesine değerli bir şahsın unutulması elbette ki beklenemez. Türk milletinin hafızasına yer etmiş bu zat ve onun hizmetleri kulaktan kulağa sözlü olarak geldiği gibi, yazılı olarak da yaşamıştır. Bu yüzden pek tabi ki, bazı ilim adamları tarafından Oğuz ile Mo-tun’un (Börü Tonga) aynı olabileceği görüşü ortaya atılmaktadır. Bilindiği üzere Tengri Kut(8) Mo-tun, M.Ö. 174’te öldüğünde yerine oğlu Kök (çince Ki-ok) tahta çıkmıştı.
Babasına çok benzeyen bu şahıstan sonra Türk devletinin başında M.Ö.160 senesinde de Kök’ün oğlu Kün-içen’i (çince Chüen-ch’en) görmekteyiz. Burada okuyucuların dikkatini Tengri Kut Mo-tun’un (Börü Tonga) gerçek hayattaki oğlu ve torununun adına çekmek istiyoruz. Bizim tespitlerimize göre, bunlardan birisi Kök’tür (Gök Han), diğeri de Kün’dür (Gün Han). Yani Mo-tun Yabgu’dan (Börü  Tonga)  sonra  gelen  iki  Türk  hükümdarının  ismi  Oğuz Kağan Destanı’ndaki Oğuz’un destanı çocuklarından iki tanesiyle aynıdır. Bu herhalde, Oğuz ile Mo-tun arasındaki benzerlik konusunda göz-ardı edilemeyecek bir ip-ucudur(9). Ayrıca Oğuz Kağan’ın seferleri ile Mo-tun’un (Börü Tonga) siyasi faaliyetlerinde de ortak noktalar vardır.
Şimdilik bilinen ve kabul edilen ilk devletimiz Hunlar ile onların efsanevi kağanı Mo-tun (Börü Tonga) ya da Mete’nin attığı temel, Türk milletinin ve devletinin ebedileşmesinin esasını oluşturur. Bu bakımdan Mo-tun (Börü Tonga) Yabgu’nun Türk tarihinde ayrı bir yeri vardır.
Prof. Dr. Saadettin GÖMEÇ
Türk Büyükleri I / Mo-tun ( Börü Tonga ) Yabgu
Polis Dergisi, 13/51, Ankara 2007
Kaynakça:
* A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Öğretim Üyesi.
1) Atsız, “Kim Milli Kahramandır?”, Türk Tarihinde Meseleler, 2. baskı, İstanbul 1977, s.174; Y.Çavuşoğlu, “Milli Kahraman Olmak”, Orkun, Sayı 52, İstanbul 2002.
2) Son zamanlarda isminin manasının Bagatur olduğu söylenmektedir ki, buna şimdilik biz ihtiyatla yaklaşıyoruz.
3) Çin kaynaklarındaki bu isim Fransızcaya Teoman şeklinde yanlış olarak aksettiğinden, bizde de yıllardır bu yanlış biçimde yazılan kelime insanlarımıza ad olarak verilmektedir.
4) Daha önce kendi başına bir esaretten kurtulduğu için emrine verilen ve kendisinin yetiştirdiği bir tümen askeri mevcuttur ki, bu olay Oğuz’un babasıyla olan mücadelesinin aynıdır.
5) Herkesçe bilinen hikaye Mo-tun (Börü Tonga)’un atının, güzel cariyelerinden birisinin ve Türk ülkesinin sınırındaki çorak bir toprak parçasının istenmesi ve bu yüzden yapılan savaş meselesi.
6) S.Gömeç, Kök Türk Tarihi, 2. baskı, Ankara 1999, s.2.
7) Teşkilatsız Türk boyları.
8) Çin anlayışında olduğu şekliyle Tanrı’nın oğlu değil.
9) S.Gömeç, “Oğuz Kağan’ın Kimliği, Oğuzlar ve Oğuz Kağan Destanları Üzerine Bir-iki Söz”, DTCF. Tarih Araştırmaları Dergisi, 22/35, Ankara 2004.

Türklerin Destanları ve Masalları

ادبیات حماسی ترکان

حماسه های ترکان برترین حماسه های جهان

ترکان به دلیل گستردگی سرزمین ها و تاریخ دراز و غیرت ها و دلاوری ها ، صاحب ادبیات حماسه ای بسیار غنی هستند ؛ بطوری که به جرات می توان ادبیات حماسی ترکی را غنی ترین نوع ادبیات جهان دانست.حماسه عظیم ماناس برای اثبات این ادعا کافیست.

مجسمه ماناس در قرقیزستان

به غیر از حماسه های اقوام پروترک (مثل حماسه گیل گمیش سومری و حماسه گرگ خاکستری ترکان اتروسک) قدیمی ترین نمونه های باقی مانده از حماسه های ترکی مربوط به حماسه های ترکان سکایی می باشد.حماسه های شو şu destani و حماسه آلپ ار تونقا از حماسه های سکائیان می باشد.

مجسمه گیل گمیش سومری

مجسمه گرگ اتروسکی

حماسه شو مربوط به مقاومت پادشاه سکاییان در مقابل هجوم اسکندر می باشد و حماسه آلپ ار تونقا همان حماسه افراسیاب مطرح شده در شاهنامه فردوسی به عنوان شاه کوشانی فرمانروای توران است.

آلپ ار تونقا

سرودن اولین نمونه اشعار حماسی ترکی در زمان  هونهای ترک بوده است و بدین ترتیب باید پذیرفت که ترکها حدود پانزده ـ شانزده سده صاحب نوعى شعر حماسى بوده اند و گواه آن گزارش پریسکوس، ملازم سفیر روم شرقى در روزگار آتیلاست. به گفته او، در ضیافتى دو تن غیررومى مدایح اغراق آمیزى در ستایش پیروزیها و جنگاوریهاى آتیلا خوانده و او را تمجید کرده بودند (رجوع کنید به مولروس، ج 4، گ 92پ).

مجسمه ی آتیلای کبیر در ترکیه
پادشاه مقتدر سلسله ترک هون

مته خان بنیانگذار سلسله هون

روایت شفاهى حماسه، یعنى نقالى آن، در گویشهاى ترکى دامنهاى گسترده دارد؛ از روایات قبایل نواحى آلتایى (شیفنر، راتلف، اولاگاشف) تا روایت حماسه کامل از زبان نقالان نام آورى چون ساغمباى و سایاقباى (راویان ماناس/ مَناس، حماسه قرقیزى) و یولداش ـ اوغلى (راوى آلپامش، حماسه ازبکى).

سیر تکامل حماسه در آسیاى میانه، از شرح پهلوانیهاى دلاوران شَمَنى  ــکه بر بال عقابها سوار مىشدندــ آغاز میشود و به پهلوانانى میرسد که از آن سوى استپها بر فرمانروایان مقتدر میتاختند، و به این ترتیب رام کردن مرکبى بادپا به نام اسب، که آرزوى بزرگشان بود، به حقیقت میپیوست.

در دیوان لغات الترک محمود کاشغرى ]متوفى اواخر قرن پنجم[، بخشى از شعر حماسى ترکى آورده شده که از نوع سوکواره بر پهلوانان یا مدیحه یا خودستایى است و در قالب وزنى a+a، (قافیه) a+x، b+b، b+x ]یعنى ابیات هشت هجایى[ سروده شده است و این شعر به پژوهشگران، از جمله بروکلمان، امکان داده است که ابیات از هم گسیخته در دیوان لغاتالترک را بازپردازى کنند.

حماسه ماناس، گرچه متعلق به ترکی قرقیزی است، اما برخى شخصیتهاى آن، از جمله خود ماناس، در حماسه هاى سایر اقوام ترکان نیز پدیدار میشوند؛ همانند آلپامش، اِدیگه باتِرِ (بهادُر)، قوبلاندى باتر، و شورا باتر. براى نمونه، در میان ازبکان دهگونه (روایت) از آلپامش وجود دارد، در میان قزاقها دوگونه، در میان قره قالپاقها یک گونه، که شمار ابیاتشان از 500 ،2 تا چهارده هزار متغیر است. داستان ماناس در نواحى آلتایى به صورت آلپ ماناش و در کتاب دده قورقوت به صورت قصه بسیار لطیف «بامسى بیرک» دیده میشود.(نکته جالب این است که افرادی از روی نادانی حماسه کهن دده قورقود را کتابی ساختگی و جعلی میخوانند)

مجسمه دده قورقود در ترکمنستان

مجسمه دده قورقود در آذربایجان

ماناس گرچه فقط به یک دوره و دودمان تعلق دارد، در عین حال، اکثر حماسه هاى قرقیزى را که زمانى مستقل بوده اند در خود جاى داده است، از آن جمله اند: ار کوکچو، ار توشتوک و بسیارى از قصه هاى عامیانه غیرمکتوب قرقیزى. تنها داستانهاى حماسى درجه دو، همانند جانش و بایش (با پیوند نزدیک به قصه ترکمنى ـ ازبکى یوسف و احمد)، قورمانبک، سارینجى، ارتابیلدى از تأثیر ماناس در امان مانده اند.

یاتاغان شمشیر افسانه ای ترکان

راویان ماناس یا ماناسچیها مجاز بودند و حتى تشویق میشدند که بر شمار ابیات این منظومه بیفزایند و تکملههایى براى آن فراهم کنند، مثلا راویانى از نسل دوم (مانند سمتى) و سوم (مانند سیتک). نقالان ماناس را با 000 ،250 بیت معرفى کردهاند، و ساغمباى (متوفى 1319ش) هم با آنان هم داستان است. در حالىکه سایاقباى که متأخرتر بوده (تولد ح 1312)، ماناس را با چهارصدهزار بیت عرضه کرده است. تحقیقات میدانى براى گردآورى این اثر آسان نبود. راتلف، در اواخر قرن سیزدهم/ نیمه دوم نوزدهم فقط حدود 500 ،12 بیت از ماناس را از زبان راویان گرد آورده است.

براى نقل و روایات ماناس دو مکتب اصلى وجود داشت : تىین شان از آنِ ساغمباى و ایسیقکول از آنِ سایاقباى. موضوع ماناس، تولد سحرآمیز قهرمان، کودکى شگفتی آور وى، و کوشش او در یگانه کردن قبایل قرقیز پس از پیروزى بر خویشاوندان ذکور مدعى فرمانروایى و دشمنانش است. همچنین، شرح لشکرکشیهاى او بهویژه بزرگترین لشکرکشىاش به دیار چین، بازگشت فاجعه بار او از این سفر که به مرگ او میانجامد، زنده شدن او و غیره. یکى از چهره هاى درخشان حماسه ماناس، برادرِ شیرى او، الممبت، چینىِ اسلام آوردهاى است که ماناس در لشکرکشى بزرگ به او اختیارات بسیار میدهد و حسادت قرقیزها را برمیانگیزد.

ماناس در جنگهاى خود از یارى چهارپایان سحرآمیز بهرهمند میشود، و این برپایه اعتقادات شمنى است. در این جنگها، چهل جنگاور، که قرقچورو خوانده میشوند، وى را همراهى مىکنند. راتلف و اغلب نقالان ماناس در قرن چهاردهم/ بیستم براى بیشتر این چهل تن نامهاى یکسانى ذکر کرده اند.

حماسه هاى مهم قزاقها/کازاخها عبارت اند از: آلپامش باتر، ادیگه باتر، ار کوکچا، ار ساین، ار تارغین، قَمْبَر باتر، قوبلاندى باتر، شورا باتر، قیز ژیبک، قوزى کورپوش، و بایان سولو (که رومئو و ژولیت ترکى بهشمار مىآید). آیمان شولپان و اوراق باتر نیز محصول روزگارىاند که نفوذ روسها در آسیاى میانه گسترش یافته بود.

اوغوز خاقان(اوغوز خان) پدر افسانه ای ترکان

مجسمه اوغوزخاقان در ترکمنستان

ازبکان، علاوه بر منظومه آلپامش (رجوع کنید به سطور گذشته)، منظومه حماسى عاشقانه یوسف و احمد را دارند که در آن با ترکمنان خوارزم شریکاند (بین ترکمنان با عنوان بوز اوغلان، یعنى جوان خاکسترى شهرت دارد)، و نیز حماسه داستان شیبکخان و منظومه هاى عاشقانه گون توغْمِش، شیرین و شکر، و غیره.

افسانه ارگنه قون(نوروز)

مراسم ارگنه قون توسط بانوان قزاقی

برجسته ترین حماسه قره قالپاقها قرق قیز (چهل دختران) است. این داستان هرچند متأثر از ادبیات جدید است، اما قهرمان اصلى آن، گولایم، نماینده زنان جنگاور آسیاى میانه کهن است. اَلّایار ]اللّهیار؟[، فرماندهِ دژِ سرکوپ قره قالپاقها، ناحیه میوئِلى (میوه زار) را به دختر میبخشد و او آنجا را آباد و پررونق میکند. پدر گولایم در جنگ با خان قلموق کشته میشود و دختر به یارى محبوبش، ارسلان، پهلوان خوارزمى، انتقام پدر را می گیرد.

حماسه کورشاد - شاهزاده گؤک تورک
قهرمان ترکان در جنگ با چینیان برای نجات ترکان اسیر در چنگ چینیان

حماسه کوراوغلى (دلاورى به نام روشن) در ]جمهورى[ آذربایجان، یعنى پهلوانى که پدرى نابینا داشت، آوازهاى گسترده دارد. قزاقها و ازبکها از داستان کوراوغلى با عنوان «چهل داستان از گوراوغلى» یاد میکنند که رنگ و بوى حماسى ندارد.

حماسه کوراوغلو

مجسمه کوراوغلو در ترکمنستان

در حماسه هاى قزاق و از آن طریق در حماسههاى قرقیزى، وجهه قهرمانىِ نوغاى، همانند آخاییان یونان در آثار هومر شاخص است. به طورى که ماناس نیز از نسل سارى نوغاى است که بیگمان با نوغاى تاریخى (متوفى 698/1299) که بر تاتارهاى اردوى زرین فرمان میراند، پیوند دارد.

حماسه اورال باتیر ترکان باشقیر

اورال خوانان




حماسه ی آی آتام

منابع:

C. Brockelmann, Altturkestanische Volkspoesie I, in Hirth Anniversary Volume, London 1923; iff; Manas. Kirgizskiy epos, "Velikiy Pokhod" tr. S. Lipkin, L. Pen'kovskiy, and M. Tarlovskiy, ed., U. Dzakishev, et al., Moscow 1946; C. Mullerus, Fragm. hist. Graec. IV. 1885; W. Radloff, Proben der Volkslitteratur der turkischen Stamme Sud-Siberiens, etc., St. Petersburg; A. Schiefner, Heldensagen der minussinschen Tataren. Rhythmisch bearbeitet, St. Petersburg 1859; N. U. Ulagashev, Altay Bucay. Oirotskiy narodniy epos. Novosibirsk 1941.

براى صورت کامل منابع رجوع کنید به

EI2, s.v. "Hamasa. IV: Central Asia".

/ آ. ت. هاتو، تلخیص از د. اسلام /

چندی از الهه های میتولوژی  ترکان باستان

چوخ شوکور / معجز شبستری

دویموری چرخ فلک جور و جفادان چوخ شوکور
چکمیر ال مدتدی بیز بختی قارادن چوخ شوکور
الده توتموش بیر تیکه شور زیغ چؤره ک ظالیم فلک
قارشیلیق بیر یکه جان ایستیر گدادان چوخ شوکور

گون به گون آرتیر دیله نچی کوچه و بازارده
فوت اولور هر گون بیری قحط و غلادن چوخ شوکور
قئیقاناغی ، آشی ، سوتداشی ، لاواش ، کوفته نی
میل ائدیر دولتلیلر ، قورخور خدادن چوخ شوکور
هر مصیبت گلدی چکدیم جانیما .. کیمی
چیوریدیم غم غصه دندویدوم بلادن چوخ شوکور
قندیله چای ماتمینده آغلادوم دورت ایل تمام
گؤزلریم بی نور اولوب دوشدی ضیادن چوخ شوکور
ایندی ده نفتین عزاسین ساخلاماق لازیم گلیر
فارغ اولمور باشیمیز یبر گون عزادان چوخ شوکور
گاز ترقی ائتدی بوش قالدی فقیرین لامپاسی
بیر بو قالمیشدی اودا گئشدی قضادان چوخ شوکور
بو گئجه رویادا گؤردوم گون چیخیب بایرام اولوب
لوتلره پالتار یاغیر عرش علادن چوخ شوکور
ایلده بیر لو او یئییردی بینوا یوخسول پیلوو
اودا کوچ ائتدی بو ایل دار فنادن چوخ شوکور
قاضی الحاجاته یالوارسین گرک محتاج اولان
آز دگیل رحمی خدانون اغنیادن چوخ شوکور
چوخ دعالار ائیله دوخ او خالقین درگاهینه
اولمادی بیر منفعت حاصل دعادان چوخ شوکور
یولیله تعظیم ائدیب عرض ائیله دیم احوالیمی
سخت گؤردوم قلبینی شمر دغادن چوخ شوکور
آز قالیر دعوا بوگون دؤرد یاشینا قویسون قدم
بیر خبر یوخدور هله صلح و صفادن چوخ شوکور
معجزون احوالی چوخ سازدیر دئییرلر ، اصلی وار
جیبلری مملوو دور سیم و طلادن چوخ شوکور

ای جماعت دئییرم من سیزه میرزلی گرک
اکه باغیندا اریک آلما و شفتالو گرک
گئده بیچینه ایلان سانجا قیچین صبح و مسا
او چکه زحمتی ، من موفته یئیه م بالی گرک