مته خان یکی از بزرگترین امپراطورهای ترکان موسس سلسله هون بود که بعد ها توسط آتیلای کبیر به اوج شکوه خود رسید.حکومت مته خان اروپا و آسیا را شامل میشد.او در دوران حکومت خود حاکمیت چین را که توسط چینیان از ترکان اویغور گرفته شده بود باز پس گرفت و محدوده ی حکومت خود را به محدوده ی حاکمیت باستانی ترکان رساند.
او حدود 2300 سال قبل می زیست

Tarihi bir sıra takip etmemiz gerekince de; elbette ki bunu Mo-tun (Börü Tonga) Yabgu ile başlatmamız lazım. Belki destanı kahramanlarımız üzerinde de durulması gerekir, ancak zaten o destanlar bu kahramanlarımızın şöyle veya böyle hayat hikayeleridir.
Mo-tun (Börü Tonga)  Yabgu (2), çoğumuzun Mete olarak bildiği büyük Hun hükümdarıdır. Milattan önce 209 senesinde Hun Devletinin başına geçen, bu kahramanın hükümdar olması da ayrıca bir destan mahiyetindedir. Babası Tuman’ın (belki Tümen)(3), varis olarak yerine üvey kardeşini ataması üzerine emrindeki tümen ile hareket ederek(4), babasını bir sürek avında öldürtmüş ve Türk Devletinin başına geçmiştir.
Devlet teşkilatını ve orduyu yeniden nizama sokan Mo-tun (Börü Tonga), Moğolların atalarından Tunguzların (Tung-hu), kendisinden devamlı toprak istemesi üzerine onları bozguna uğratmış(5) ve arkasından da milattan önce 203’te, yine Asya’nın tarihi bir kavmi olan Yüe-çileri yenmiştir.
Mo-tun (Börü Tonga), Asya’daki siyasi hakimiyetini sağladıktan sonra Çin topraklarına doğru akınlara başladı. Çin Seddi’ni kolayca aştığı gibi, hatta Çin imparatoru Kao-ti’yi (M.Ö. 206-195) sıkıştırmış (M.Ö. 201), imparator yıllık vergi  ile  bir  prenses  vermek  suretiyle  onun  elinden  kurtulabilmiştir.  Çin kaynaklarının bildirdiğine göre, bu durum o kadar aşağılayıcı ve bayağı idi ki, uzun müddet bunun konuşulması ve hatırlanması Çin imparatorluğu tarafından yasaklanmıştı. Kuşatılan Çin imparatoru artık sonunun geldiğini anlayınca, çok güvendiği  bir  adamını  muhtemelen  yanında  Çin’in  en  güzel  kızları  ve prenseslerin resimleriyle Mo-tun (Börü Tonga)’un hatununun yanına yollamıştı. Bu kişi, hatuna “şimdi siz bizim imparatorumuzu çok güç durumda bıraktınız, ama imparator  bu  kızları  kağana  göndermek  istiyor”  deyince;  hatunun kıskançlık duygularını kabartmış, o da kuşatmanın kaldırılması için Mo-tun (Börü Tonga)’a telkinlerde bulunmuştur(6).
Mo-tun Yabgu ölmeden evvel (176) Çin’e tehditkâr bir mektup yolladı. Bu mektubunda; Orta Asya ve batıyı birleştirmekle meşgul olduğunu, eli ok-yay tutan kavimleri idaresine alarak onları “Hun” yaptığını söylüyordu. Mo-tun (Börü Tonga) Yabgu, M.Ö. 174 tarihinde öldüğü zaman, Orta Asya’da Türk birliğini sağladıktan başka, birçok yabancı kavmi de kendi hükümranlığı altına almıştı. Devletin sınırları doğuda Kore’ye, batıda Aral Gölü’ne, kuzeyde Yenisey’in yukarı mecralarına, güneyde de Hindistan’ın kuzeyine kadar ulaşmıştı. Böylece Mo-tun, tarihte ilk defa olarak Türk birliğini gerçekleştirmişti.
Mo-tun (Börü Tonga) Yabgu’nun ardından, kısa bir süre sonra Hunlar hızla çökmeye yüz tuttular. Çin siyasetindeki eski güçlerini yitirdikleri için, bu kez Çin’in Türkler üzerindeki politikaları etkili olmaya başladı. Özellikle Türkistan’ın doğu taraflarının elden çıkması askerî, siyasî ve ekonomik açıdan Türklere büyük darbe vurdu. Bu yüzden daha önce Hun birliğine dahil olan pek çok boy ve kavim onlardan ayrılarak Çin ile ittifak yaptılar. M.Ö. 71 yılında kuzeyden bazı Tölös kabileleri(7), batıdan Wu-sunlar ve doğudan da Wu-huanlar aniden Hunlara saldırarak ağır bir hezimete uğrattılar. Ama Mo-tun’un (Börü Tonga) torunları bir vakit geldi, yine dünyanın efendisi oldular.
Bununla  birlikte  sadece  Türk  milletinin  tarihinde  değil,  Türklerin dışındaki Orta Asya halkları için de Mo-tun (Börü Tonga) Yabgu mühimdir. Pek çok devletin tarihten silinmesine vesile olmakla beraber, Asya coğrafyasının şekillenmesi de onun sayesindedir. Böylesine değerli bir şahsın unutulması elbette ki beklenemez. Türk milletinin hafızasına yer etmiş bu zat ve onun hizmetleri kulaktan kulağa sözlü olarak geldiği gibi, yazılı olarak da yaşamıştır. Bu yüzden pek tabi ki, bazı ilim adamları tarafından Oğuz ile Mo-tun’un (Börü Tonga) aynı olabileceği görüşü ortaya atılmaktadır. Bilindiği üzere Tengri Kut(8) Mo-tun, M.Ö. 174’te öldüğünde yerine oğlu Kök (çince Ki-ok) tahta çıkmıştı.
Babasına çok benzeyen bu şahıstan sonra Türk devletinin başında M.Ö.160 senesinde de Kök’ün oğlu Kün-içen’i (çince Chüen-ch’en) görmekteyiz. Burada okuyucuların dikkatini Tengri Kut Mo-tun’un (Börü Tonga) gerçek hayattaki oğlu ve torununun adına çekmek istiyoruz. Bizim tespitlerimize göre, bunlardan birisi Kök’tür (Gök Han), diğeri de Kün’dür (Gün Han). Yani Mo-tun Yabgu’dan (Börü  Tonga)  sonra  gelen  iki  Türk  hükümdarının  ismi  Oğuz Kağan Destanı’ndaki Oğuz’un destanı çocuklarından iki tanesiyle aynıdır. Bu herhalde, Oğuz ile Mo-tun arasındaki benzerlik konusunda göz-ardı edilemeyecek bir ip-ucudur(9). Ayrıca Oğuz Kağan’ın seferleri ile Mo-tun’un (Börü Tonga) siyasi faaliyetlerinde de ortak noktalar vardır.
Şimdilik bilinen ve kabul edilen ilk devletimiz Hunlar ile onların efsanevi kağanı Mo-tun (Börü Tonga) ya da Mete’nin attığı temel, Türk milletinin ve devletinin ebedileşmesinin esasını oluşturur. Bu bakımdan Mo-tun (Börü Tonga) Yabgu’nun Türk tarihinde ayrı bir yeri vardır.
Prof. Dr. Saadettin GÖMEÇ
Türk Büyükleri I / Mo-tun ( Börü Tonga ) Yabgu
Polis Dergisi, 13/51, Ankara 2007
Kaynakça:
* A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Öğretim Üyesi.
1) Atsız, “Kim Milli Kahramandır?”, Türk Tarihinde Meseleler, 2. baskı, İstanbul 1977, s.174; Y.Çavuşoğlu, “Milli Kahraman Olmak”, Orkun, Sayı 52, İstanbul 2002.
2) Son zamanlarda isminin manasının Bagatur olduğu söylenmektedir ki, buna şimdilik biz ihtiyatla yaklaşıyoruz.
3) Çin kaynaklarındaki bu isim Fransızcaya Teoman şeklinde yanlış olarak aksettiğinden, bizde de yıllardır bu yanlış biçimde yazılan kelime insanlarımıza ad olarak verilmektedir.
4) Daha önce kendi başına bir esaretten kurtulduğu için emrine verilen ve kendisinin yetiştirdiği bir tümen askeri mevcuttur ki, bu olay Oğuz’un babasıyla olan mücadelesinin aynıdır.
5) Herkesçe bilinen hikaye Mo-tun (Börü Tonga)’un atının, güzel cariyelerinden birisinin ve Türk ülkesinin sınırındaki çorak bir toprak parçasının istenmesi ve bu yüzden yapılan savaş meselesi.
6) S.Gömeç, Kök Türk Tarihi, 2. baskı, Ankara 1999, s.2.
7) Teşkilatsız Türk boyları.
8) Çin anlayışında olduğu şekliyle Tanrı’nın oğlu değil.
9) S.Gömeç, “Oğuz Kağan’ın Kimliği, Oğuzlar ve Oğuz Kağan Destanları Üzerine Bir-iki Söz”, DTCF. Tarih Araştırmaları Dergisi, 22/35, Ankara 2004.